Бөгүн найысылал Кызылда республиканың А.С. Пушкин аттыг Национал ном саңынга тыва парлалганың төөгүзүнде онзагай черни ээлеп арткан «Кадын» сеткүүлүнүң 30 чылдаанынга тураскааткан делгелге-ужуражылга болуп эрткен. Ук сеткүүлдүң үндезилекчизи Тываның улустуң чогаалчызы, ат-сураглыг журналист Артык Ховалыгның чогаал ажылдарын база делгээн залга чогаалчының мөгейикчилери, хөй номчукчулар чыылган.
Өрээлдиң дөрүнде элгүүргеде «Кадынның» бир дугаарындан эгелээш,сөөлгү үнген сеткүүлүнге чедир чыылганнарын улуг сонуургал-биле ажып номчуп, чылыг, чырык сактыышкыннарга бүргеди бергени арын-шырайларындан илдең болду. Хүндүлүг аалчылар – журналистер, чогаалчылар, эртемденнер, депутаттар, башкылар чыылганнар-биле сагыш-сеткилинде дойлуп келген сактыышкыннарын үлешкен.
Сайлыкмаа Комбу, Тываның чогаалчылар эвилелиниң баштаар чериниң даргазы:
– Тываның улустуң чогаалчызы Артык Ховалыг-биле чоок эдержип, кады ажылдап, ооң арга-дуржулгазындан өөренир аас-кежиктиг болган мен. «Кадын» сеткүүлдүң үнүп эгелээн үезинден бээр ону кады кылчып, номчукчуларга ажыктыг, солун чүүлдерни үндүржүп келдим. Тывага кыс парлалганың сайзыралынга ооң киирген үлүг-хуузу улуг деп үнелээр-дир мен. Оон аңгыда, тыва кыс чогаалчыларның өзүп, көвүдээринге ол улуг рольду ойнаан. «Кадынга» шүлүктерин парлап эгелээш, арны ажыттынып, чогаал делегейинче эжиндирип кирген кыстарывыс, кадыннарывыс эмгежок. Оларның аразында амгы үеде билдингир чогаалчылар апаргылааннары-даа эвээш эвес. «Кадын» сеткүүл болгаш «Эне сөзү» солун чырыкче үнүп турганда, ооң дылы чиңгине тыва, байлак, чараш турган. Ооң арыннарынга үнүп турган рубрикаларның аттары безин онзагай: Авырал, От-чаяачы-ие, Ус-кушкаш уязы дээш оон-даа өске. Ол чүнү көргүзүп турарыл дээрге, редактору Артык Ховалыг төрээн тыва дылы дээш сагыжы аарып, ол мөңгеде артсын дээш билиин, күжүн харам чокка үндүрүп чораанының бадыткалы ышкажыл.
Аяна Монгуш, ТР-ниң Дээди Хуралының депутады:
– Дыка-ла ажыктыг ажылды А.Х-О. Ховалыг чорудуп турганын бедии-биле үнелевес арга чок. Бүгү чүве өг-бүледен эгелээр. Ие кижиниң быжыг туруштуундан, билиг-мергежилиниң бедиинден өг-бүлениң аксының кежии дорту-биле хамааржыр. Бо чугула айтырыгларны чидии-биле тургузуп, энелерниң, иелерниң, кыстарның ажыл-амыдыралы төлептиг, эртем-билии бедик болурун чедип алыры-биле тыва парлалгага кымны-даа мурнай дүвүрелди болгаш чоргааралды оттуруп келген кижи Артык Ховалыг-дыр. Ынчангаш бистиң тыва херээжен чоннуң хей-аъды бедик болуп, кандыг-даа бедик эрге-дужаалдарда ажылдап чоруурувус бо-дур. Хомуданчыг чүүл – эр кижиниң, өгнүң эр ээзиниң идепкейжи болгаш азыракчы ада талазы кудулааны.Бо айтырыгже онза кичээнгей салыр үе келген.
Кара-Күске Чооду, Тываның улустуң чогаалчызы, Тываның күрүне шаңналының лауреады:
– Эгин-кожа ажылдап келген чогаалчы, журналист дуңмам Артык Ховалыгны могаг-шылаг чок ажыл-ижи дээш, сеткилимден хүндүлээр мен.Дыка-ла улуг ажылдарны кылып каан кижи бо. Ынчан «Эне сөзү», «Кадын» үнүп турар үеде хөй-ниити организациялары, ылаңгыя Херээженнер чөвүлели аажок идепкейжи ажылдап турган болгай. Ам бо хүнде ындыг эвес-тир.Шынап-ла, бо айтырыгны чогуур деңнелинге чедир тургузары чугула. Мен бодум каш чыл дургузунда бо айтырыгны тургузуп чадап кагдым, эр чонувус дыка идепкей чок тур.
Василий Салчак, эртемден:
– Тывага сарыг шажынны суртаалдап, ооң өөредиин чонга тайылбырлап, очулдуруп, чырыкче парлап үндүрүп эгелээн кижи Артык Хөм-Оттуковна-ла болгай. Чараш тыва чаңчылдарывысты эгидип, чиңгине тыва дылывысты чидирбес дээш, ол хөйнү кылганын демдеглевес арга чок. Бистер ТДЛТЭШИ-ниң ажылдакчылары сарыг шажынның өөредиглерин болгаш судурларын очулдурар ажылга киржип, Артык Ховалыгның солун, сеткүүлүнге парладып, үлүүвүстү киириштирген бис. Бөгүн-даа улустуң чогаалчызы-биле харылзаамны үспейн, арга-сүмезин ап чоруур мен.
Александр Шоюн, Россияның алдарлыг журнализи:
– Артык Хом-Оттуковнадан хөйнү өөренип, оон үлегер ап ажылдап-чурттап чор мен. Ол «Эне сөзү», «Кадынны» тургузуп турда, мен бо орар Кара-Күске Күнзекович Чооду акым-биле «Сылдысчыгашты» тургузуп алган бис.Ынчангаш сүмележир, чугаалажыр чүүлдеривис-ле хөй турган. Тывынгыр-сагынгыр, чогаадыкчы салым-чаяаны кайгамчык кижи. «Эне сөзү» мырыңай 3 машиналыг, боду типографиялыг турду. Ол бүгүнү чедип алыры амыр эвес болгай. ТР-ниң Журналистер эвилелиниң баштаар чериниң даргазы эрге-дужаалынга мени томуйлаар дугайында айтырыгны база Артык Ховалыг идип үндүрген чүве. Каш чыл улай ол хүлээлгени күүседип, меңээ көргүскен идегелин шынзыдар дээш ажылдаан мен.
Делгелге-ужуражылгага сөс алган аалчыларның чугаазын допчузу-биле дамчыдарга мындыг-дыр. Кижи бүрүзү Артык Хөм-Оттуковна-биле амыдыралчы оруктары душчуп, кады ажылдаар аас-кежиктиг болганын демдеглеп, өөрүп, чоргаарланып чоруур сеткилин илередип, моон соңгаар-даа чедиишкиннерни, быжыг кадыкшылды, ак орукту күзеп, чылыг сөстерни сөңнеп турдулар.
Мен база Артык Ховалыг-биле аныяавыста-ла «Шынга» кады ажылдап эгелээн чылдарывысты сактып чугааладым. Барыын-Хемчикке чеди чыл ажылдааш, Кызылга катап чедип кээримге, ол мени «Эне сөзүнге» киирип алган. «Шынның» улуг школазын эрткен болгаш, редакцияга планерка, летучка хуралдарывыс кайы хире бедик деңнелге эртип турганын магадаар мен. Ынчан солун арнынга частырыг көстүп кээр болза, улуг "халап" болур чүве болгай. Ажылга негелде, харыысалга ол хире шыңгыы турган.
Редакторувус, шынап-ла, ажылды негеп-даа билир, ажылдаар байдалды тургузуп-даа шыдаар боорга, ажыл солун-даа, хайныгыышкынныг-даа болур чораан. Дүъштеки чемде редакциявыс машиназы бажыңнарывысче чедиргеш, бир шак болганда катап кээп алыр, кежээ база чедирип каар турду. Чагытайга, Чедерге, Тайга станциязынга коллективи-биле кыш-чай дивес дыштанып, агаарлаар, каттаар, мөөгүлээр турдувус.
1990 чылда «Шын» солунну кезек када хаапкан үеде, ажыл чок арткан хоочун журналист башкыларывысты Таан-оол Хертекти, Мижит-оол Сааяны, Шаңгыр-оол Доржуну болгаш өскелерни-даа Артык Хөм-Оттуковна бодунуң редакциязынга ажылдадып ап, улуг хүндүткелди көргүскенин хоочуннарывыс бо-ла өөрүп, сактып чугаалай бээрлер. Мени база-ла харыысалгалыг секретарьладып, оралакчы редакторладып, деткип чорду.
Чогаалчы эш-өөрүн деткип чораанының херечизи мен. Эмма Цаллагова ыраккы Осетия чурттуг. Хөй чылдарда көдээ суурларга башкылааш, тозан чылдарда Кызылга университетке башкылай берген. Ном-дептер үндүрүп алыр аргазы чок шүлүкчү коллегазын деткип, Артык Ховалыг кандыг-даа өртек-үне негевейн, эживис Эмма Борисовнаның шүлүктериниң баштайгы номун чырыкче үндүрүп берди. «Аъдының бажы хоя берген» шүлүкчүнүң чуртталгазының иштинде чырык көрген кара чаңгыс ному ол болуп арткан. Шүлүктерин «Эне сөзүнге», «Кадынга» парладып, Артык Ховалыгның тургусканы Барыкаан аттыг шүлүк мөөрейинге баштайгы тиилекчилер болган шүлүкчү дуңмалары Сайлыкмаа Комбу биле Мария Күжүгетти Тывавыста билбес кижи чок дизимзе, хөөредиг эвес-тир.
Артык Ховалыгның ачызында кайгамчык өңнүктерлиг, эштиг-өөрлүг болдум. Редакторум даалгазы-биле Монгуш Бора-Хөөевич Кенин-Лопсан-биле таныжып, ажыл-агыйжы чугаа кылганывыс соонда, бүгү назыда башкызы-өөреникчизи болуп, өңнүк-төрел болуп эдержип келдим. «Дачын-Хөө биле Бора-Хөө – төрелдер болдур бис ийин, але?!» – деп, мени башкым хей-аът киирип чорааны кайын уттундурар.
Тываның улустуң артизи Надежда Наксылды сценадан көрүп магадаардан башка танышпас чордум. 1998 чылда редакторум даалгазы-биле интервью ап, танышканывыс соонда, бөгүнге чедир өөрүшкү-муңгаралды деңге үлежип чоруур эжишкилер бис.
Амыдыралымда коргунчуг ажыг-шүжүгге таварышканымда Артык Хөм-Оттуковна кайгамчык дээштиг, ханы уткалыг угаадыы-биле, чылыг-чымчак сөстери-биле мени деткип, амыдыралче караамны катап ажыдып каанын кажан-даа утпас мен.
Солунчу, чогаалчы эживистиң видео дамчыштыр чедирген байырын сеткил ханып дыңнадывыс. «Ыракта Тыва чуртум, тыва чонум дээш, Тывамче углай ак сүдүм чажып, бурганнарга тейлеп ор мен, менди-чаагай!» деп ол байырлашты. База катап ужурашкыже, Арты-ык!
Светлана БАЛЧЫР.
«Шын» №33 2024 чылдың май 4
