Бо материал Тыва чуртувустуң төөгүзүнге кайгамчык солун болуушкун болуп, артып каар чадавас. Чамдык улус шуут бүзүревес.
Ам ооң кол допчулалы: хар-назыны улгады берген 87 харлыг кижиниң Дөгээ дааның кырынче чадаг-тергелиг үнгени. Артында машина маңнап үнер чооганың оруу-биле эвес, а дорт бажынче, кадыр черлеп чүткүп үнген. Эмин эрттир кадыр черге тергезин идип, а кудургай куду тергезинге орупкаш, сыыладыр бадып чорааш, Дөгээ дааның кырынче үнген. Ол 1 муң ажыг метр бедикче чадаг-даа кижиниң үнери берге болгай.
Июнь 3 — Бүгү-делегейде чадаг-терге хүнү. Ону чурум-хоойлу езугаар доктаадып каан.
Кара-Күске Күнзекович, мени эш тыртып, телефоннап келгеш, чадаг-тергелиг Дөгээ даанче кады үнерин сүмелээн. «Тергелиг эвес мен, дагже аяар шошкуп, неделяда ийи катап маңнап үнер-ле кижи мен» — дээримге, ол аажок өөрүй хона бергеш, парк аксында чадаг-терге хөлезилеп алыр черже чалаан.
Чеде бээримге, тергезин тудуп алган, хүлүмзүрүп манаан тур. Ийи шак иштинде хөлезилеп алдым. Кара-Күске акаавыс өөрээш, бир шактың өртээн төледи.
Дөгээ дааның эдээнге халдып келгеш, сүмелештивис. Узун чооганың ишти-биле эвес, берге чаъс хаваанче үнер кылдыр дугуруштувус. Мен иштимде элдепсинип, тозан хар чоокшулаан хоочунну көргеш, коргуп-даа. Бодум «аныяк» болгаш (79 хар) ынчаар бодаан боор мен.
Ол хүн аажок кааң, аяс хүн болган. Сактырымга, Дөгээ дааның кырында тургузуп каан Бурганывыс бисче хол булгап, «Бээр үнүп келиңер!» деп кыйгырып-даа турганзыг болду. Дагже үнүп турар кижилер аажок хөй, шупту аныяктар. Олар бисче элдепсинип, көрбээн чүвезин көрүп каан дег кайгап турлар. Тываның улустуң чогаалчызы Кара-Күске кырган-ачайны танывас кижи кайда боор, танып-даа турганнар чадавас.
Дагның ортузунга чедир улуг бергедээшкин чок үндүвүс. Оон ыңай шала бергедеп, оруктуң кадыры дендей бээрге, чадаг-тергевисти чүктеп алгаш, соястаар чыгыы бурунгаарлап олур бис. Чалым-хая чок, кадыр эвес дөштерге тергевисти мунупкаш, өөрү чүткүп чордувус. Эзир-Караның каяа өлгенин, ооң бажының сөөгүн кайда асканын чай кадында, бергедеп чорааш безин, чугаалажы-даа кааптар бис. Аът дугайында чугаалажыр үе эвес ышкажыл, канчап дагның кырынче үнүп алырын бодаар эвес чүве бе. Ынчангаш бир черге элээн дыштанып, ап чораан хүнезинивис-биле аштанып-чемнендивис-даа. Бисти сонуургаан аныяктар бисти долганып, бичии уруглар чогаалчызы боорга, хоочундан сонуургаан айтырыгларын салып-даа турдулар. Дуза кадыксаар улус база бар, Кара-Күске акаавыс шуут ынавас. Орук ара чоок төрели аныяк кыска ужуражы бергеш, өөрүп орары-даа хөлчок. Ядараан, хан базыышкыным улуг, эмнеримни ап алырын уткан болдум деп, чугаалап олурду. Ол төрели уруг аажок коргуп-девидеп, чоок улузунче, дүрген дуза эмчизинче долгап, хөлзеп-ле эгеледи. Кара-Күске Күнзекович төрели уругну оожуктуруп каап чорду.
Ам мурнувуста эң-не кадыр, берге дөш арткан. Сөөлгү күжүвүстү чыггаш, бот-боттарывыска дузалажып, черле дүжүп бербейн, арай деп-ле Дөгээ дааның кырынче теп үнүп келдивис.
Өөрүшкүвүстү чүге деңнээр боор! Даг кырынче дем-не үне берген аныяктар бисти уткуп, хол часкап, ураалап турдулар. Тергелер-биле чурукка тырттыржып шаг болдувус. Чогаалчывыс бо дагның төөгүзүн чугаалап берди. ТАР үезинде Дөгээ дааның шын адын Төге дээр чүве-дир. Ынчангаш бо хүнден эгелеп Төге кылдыр адап, бижиилиңер. Боду бо дагже чиик адак хөй катап үнген, маңаа шагаалап-даа турган болду.
Ынчап турувуста, ОБЯ камгалакчылары, дүрген дуза эмчилери четкилеп келдилер. Машиналарын ырак эвеске тургузуп кааш, маңнажып үнүп келген болду. Дораан-на Кара-Күске акаавысты шинчип, хан базыышкынын хынап көргеш, шуут кайгап калганнар. Хан базыышкыны хынаар херекселде — 120/80 көргүзүп тур. Хөрээн чанагаштааш, шинчиирге-даа, көңгүс анаа. Эмчилер аай-бажын тыппайн, чүгле бот-боттарынче көржүр. Ол база бир элдептиг болуушкун.
Дагның ортузунга элээн бергедеп чораанын чугаалап олурду: «Кажан дагның кырынга үнүп кээримге, сергээм кончуг апарды, кандаай чүвел, уругларым?»– деп, чазык хүлүмзүрүп, аай-дедир кылаштап турда көөрге, кашпагай чиигин. Ол хай-бачыттыг репрессияны, аныяк-чаш чылдарында кадыг-бергени шыдажып эрткен. Ынчангаш ол кадыг-бергеге каңналып, быжыг кылдыр чаяаттынган. Аныяк чылдарында спортка ынак, ылаңгыя хаактаарынга, хол бөмбүүнге дендии турган. Алдан дөрттүң чириин дуглап, тыва хүрешке хүрежип-даа чораан. Ынчангаш хоочуннуң бо хүнге чедир күш-шыдалы хевээр артканы ол-дур.
Улуг өгбевис, кайгамчыктыг Кара-Күске Күнзекович 87 харлыг. Ынчангаш ону Тываның рекордтар номунче киир бижидер үези чедип келген. Улуг назылыг кижилерниң аразындан Дөгээ даанче чадаг-терге оруун изеп ажыткан кижи ол. Ол төөгүге мөңгези-биле артар.
Александр ООРЖАК,
күш-культураның болгаш спорттуң тергиини, чадаг туризмниң мастери, журналист.
“Шын” №47 2023 чылдың июнь 28
