Кызыл–Эрзин аразында автомобиль оруунга шимчээшкинге озал-ондактыг бооп болур чер Калдак-Хамар арттың девискээринде кезии. Оруктуң 144–149 километрлеринде участоктуң узуну беш километр. Ында септелге ажылдары бо хүннерде кидин түлүк. Ээр-дагыр черлерин дорттаары-биле Калдак-Хамарның хая-дажын күчүлүг техника-биле буза үстүрүп, орукту калбартып турар. Калдак-Хамар арт ажыр орукта Калдак хемчигештен аңгыда, чер адаандан агып үнген соок кара-суглар база бар. Олар кыжын булуктааш, оруктуң чамдык участоктарын шыва дошталы бээр. Ынчангаш септелге ажылдарының үезинде ол хемчигештерни кежилдир көвүрүглерни бедидир септеп турар.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг Калдак-Хамарда орук септелгези кандыг чоруп турарын боду барып хынап чораан. Септелге ажылдарын республиканың орук фондузундан акшаландырган, ажылдарының 50 хуузу кылдынган. Оруктуң бо участогунуң септелгезин 2024 чылдың октябрь айда доозарын планнаан.
Чонда «Калдак-Хамар оруу» деп ат-биле алгаан бо арттың агаар-бойдустан бүдүжү онзагай, төөгүзү-даа дыка солун. Феодалдыг Тыва үезинде Хамар деп артты өске оруктап ажып турган. Тыва Арат Республика тургустунуп, машина-техника-биле Эрзин-Тесче чоруп эгелээрге, Шуурмак талазындан Хамар артты өрү үнери-даа, куду бадары-даа дыка ондактыг. Машиналарның соонга дыттарны баглап алгаш, Хамар артты куду бадып турган. Хамар артты ажыр машина-техника оруун тудары негеттинип келген.
Хамар арттың хая-дажын оой,
Каскан болза, аштаан болза, оой.
Демир чычаан мунуп алгаш, оой,
Тендиш дивейн, халдып орза, оой
деп улустуң ыры ынчан тывылган.
Шинчилеп көөрге, Хамар артты ажыр автомобиль оруун чүгле Калдак хемниң унун өрү казып, аштап болур болган. Калдак хемниң уну-биле орукту Хамар арттың кырынче аштап үндүреринге киржиринче бүгү Тываның чурттакчы чонун 1938 чылда ТАР-ның Чазаа кыйгырган. Ол кыйгырыгны бүгү Тываның аныяк оолдар, уруглары улуг сагыш-сеткил көдүрлүүшкүнү-биле хүлээп алган. Олар боттарының аъш-чеми, шуглак-дөжээ дээш ажылдаарынга херек бүгү-ле чүүлдерни ап алгаш, Калдак хемниң унун өрү машина-балгат оруун казып аштаарынга киржип турганнар. Орук тудуу бүгү Тываның улусчу тудуу апарган. Ол шагда тоо быдаргай аалдарга чурттап чораан аныяктарга, чаңгыс черге чыглып, демниг ажылдаары, найыралдажыры, ойнап-хөглээри солун болганы чугаажок. Тываның шупту кожууннарының аныяктары 2 чыл дургузунда орук тудуунга ээлчежип ажылдааш, Калдактың уну-биле орукту Хамар арттың кырынче тудуп үндүрүпкен. Тыва араттарның ол маадырлыг күш-ажылчы чоруун мөңгежидип, Калдак-Хамарда тураскаалды тургускан.
Арттың амгы Калдак-Хамар деп ады Калдак деп хем биле Хамар деп арттың аттарындан улусчу тудуг үезинде тывылган.
Калдак-Хамар арт ыдыктыг чер. Ооң кырында улуг Оваага болгаш Субурганга чон мөгейип, чалбарып, ак чеминиң дээжизин сөңнеп эртер чаңчылдыг.
Калдак-Хамар дугайында тоолчургу чугаалар бар. Оларның бирээзи арттың ээзи ак аъттыг чараш херээжен дугайында. Бир эвес хуулгаазын херээженге эр кижи дужар болза, ол эки душтукка дужуп, аас-кежиктиг чурттаар. А бир эвес ол хуулгаазын чараш херээженни херээжен кижи көрүп каар болза, ооң амыдырал-чуртталгазы өскерлир.
Хамар арттың кыры ажык-делгем, чиңгир ногаан чайлаг. Кыдаттың Цинь династиязының өмүнээзинден Тываны чагырып баштаан Амбын ноянның чызаанын чайын аңаа тигер турган. Амбын ноянның төөгүзү-биле холбаалыг культура-дыштанылга черлерин Калдак-Хамар арттың кырынга тудар болза, олар улуг турисчи ужур-дузалыг боору чугаажок.
Ш. Лопсан.
Чуруктарны интернеттен хоолгалаан.
“Шын” №73 2024 чылдың сентябрь 25
