Сентябрьның 27, 28 хүннеринде Тывага калмыкияның күрүнениң “Ойраты” танцы театры “Дирлип келген тоолчургу чугаа” (Ожившая легенда) деп концерт программазын көргүзүп кээп чораан.
Сентябрь 28-те В. Көк- оол аттыг Национал хөгжүм-шии театрынга калмык чоннуң национал чоргааралы, танцы-самының алдын фондузунче кирген хөйге билдингир “Чичирдг”, “Танец журавлей», «Дербетовский тавшур», “Зайчик”, «Ур-Сар», «Дамжг», «Улан Залата», «Старинная фотография», «Степные орлы» дээш өске-даа танцы-самын чыылганнар сонуургап көрген.
Ол хүн көрүкчүлер зал сыңмас кылдыр чыглып, кандыг-даа омак-сөөк чоннарга билдингир дыл – танцы уран чүүлүнүң дылының күштүүн, онзагайын магадап көрген. Сценаже үнген танцы бүрүзүнүң анаа-ла чыып каан чараш шимчээшкиннерден тургустунмаанын, кандыг-ла-бир төөгүнү көргүзүп турар солун сюжеттиг болганын көрүкчүлер бир-ле шии көргени-биле дөмей хүлээп ап, изиг адыш часкаашкыннары-биле уткуп турган.
Концерт программазының кол черин калмык чоннуң эң-не алдарлыг танцызы – “Чичирдг” ээлээн. Ооң тургустунган төөгүзү ол чоннуң шаг-төөгүден бээр сагып чораан национал ёзу-чаңчылдарындан үндезилеттинген деп интернетте бижип турар. Ыраккы 1937 чылда тургустунган алдарлыг “Тюльпан” ансамблиниң эң баштайгы репертуарынче киргеш, мынчага чедир кол черни ээлеп турары, ол чоннуң культурлуг өнчүзү, национал чоргааралы кылдыр санадыр апарганын чугаалаарга-ла, кандыг танцы дээрзи билдингир.
Бо танцыны көрбээн кижиге, ооң онзагайын, нарынын, самчының шыңган бүрүзү шимчеп турар кылдыр силгиттинип турарын чугаалап, тайылбырлаан ажыы чок. Чүгле көөр болза эки. Делегейде сураглыг балетмейстер И. Моисеев, “Кажан ол танцыны көре бээрге, кызыгаар чок калмык ховунуң изиг салгынынга удур сыр маң-биле өөр чылгының халдып чорууру, оларның дуюгларының таптап каапканы хову чашпанының чыды сагындырар” деп бижээн. Шынап-ла, “Чичирдг” очулдурарга, силгиир азы силгиленир дээн бо танцыны күүседири дыка берге дээрзин билдингир балетмейстерлер чугаалажып, сайгарып шаг болган. Бүдүн танцы дургузунда шупту шыңганнарны сирилетпишаан, чиик-адак самнап-шураан самчыларны көрүп олурган бир көрүкчү, “Бо улустуң ол танцызының эзининге алыскаш, олудумдан тура халыыр чыгыы, эктим силгип, сергээм хайнып шаг болдум. Бо концерт соонда бир-ле байырлалга киржип чораан кижи ышкаш болдум” — деп чугаалап турду.
“Эрги чурук” деп танцыда дайынче аъттаныр деп турар таныжын үдээн аныяк кыстың хилинчек-човулаңын, диргелип келген өлүмнү бодунуң күштүг ынакшылы, бүзүрели, арыг сеткили-биле эжинден чайладып шыдапканын көргүскен. Кижи бодаарга, эргижирээн, бөдүүн сюжет. Ада-чурттуң Улуг дайынының үезин көргүзүп турар. Ындыг-даа бол амгы үеде чуртта болуп турар болуушкуннарга дорт хамаарылгалыг апарганы, ТШО-же шак ындыг үделгелер чанывыста хүннүң чыгыы болуп турары хомуданчыг дээрзин көрүкчүлер билген. Оон аңгыда, “Беш салаа” деп танцыда беш угбашкының хеймер дуңмазының дөскел чогун дыка солун кылдыр самнап көргүскенин көрүкчүлер чаптаан.
Артистериниң профессионал деңнелиниң дугайында чугаалаан-даа ажыы чок. Чүге дээрге “Ойраты” танцы театрынче эң-не дээре дээн шилиндектерни хүлээп ап турар. Бо танцы театры 1990 чылда тургустунган. Ооң тургузукчузу болгаш уран чүүл удуртукчузу, философчу танцы мастери, сураглыг балетмейстер, Калмык Республиканың алдарлыг артизи, РФ-тиң, Чечен Республиканың культуразының алдарлыг ажылдакчызы, Калмыкияның Маадыры Петр Надбитов. Ооң оглу “Ойраты” танцы театрының директору, балетмейстер Владимир Надбитовтуң “Ожившая легенда” деп тургускан танцызының ады-биле адаан программазы-биле улуг гастроль турун чорудуп турар. Ол турну “Мы — Россия” деп федералдыг программа ёзугаар РФ-тиң Культура яамызының болгаш “Росконцерт” федералдыг күрүнениң бюджеттиг культура албан чериниң деткимчези-биле Россияның 10 хоорайын (Абакан, Уфа, Улан-Удэ, Красноярск, Кызыл, Даг-Алтай, Омск, Тюмень, Астрахань болгаш Самара) кезиир.
“Бо удаада чүгле 36 кижи киржикчилиг келдивис. Ниитизи-биле коллективте 67 кижи ажылдап турар. Чоокта чаа коллективти чаарткан бис. Артистерниң ортумак назыны 19 харлыг болуп турар. Бистиң танцы театрында 10 аңгы программалыг бис. Ында доктаамал 14 эжеш танцычылар ажылдап турар. Ол ышкаш оркестривис база бар. Программа бүрүзү ийи кезектиг. Танцы театры дээн болганда, танцыдан аңгыда, мюзиклдер, пластиктиг шиилерни база ойнап турар. Бистиң артистеривиске мындыг аңгы-аңгы программаларга ажылдаары дыка солун деп боттары чугаалаар улус.
Беш чыл бурунгаар база маңаа кээп чораан бис. Бо келгеш, чаа хүрээни сонуургап көрдүвүс. Бистиң хүрээвиске дыка дөмей-даа болза, силерниң хүрээңер бедик-тир. Ындыг-даа болза, бистии делгем. Ол ышкаш Национал музейде скиф үезиниң алдыннарын улуг сонуургал-биле көрдүвүс, хем эриинде “Азия төвү” деп тураскаалдар комплекизин чарашсындывыс. Красноярск, Абакан, Улан-Удэ хоорайларга көрүкчүлер туруп кээп, диңмиттиг адыш часкаашкыннары-биле хүлээп көрген болза, Тываның көрүкчүлери бисти шыңгыы болгаш хынамчалыы-биле хүлээп турарын артистер эскерип, чугаалажып турдулар. Тываның соонда ам-даа 4 хоорайга концерттерни көргүзер бис. Моон үнгеш, Даг-Алтайже аъттаныптар бис. Төрел тыва чонувуска быжыг кадыкшылды, хөгжүлдени, аас-кежикти күзээр-дир бис” — дээш, делегейде ады алгаан ачазы, сураглыг балетмейстер Петр Надбитовтуң 85 харлаанын ноябрь айда демдеглеп эрттиреринге белеткенип турарын ол чугаалады.
Бо удаада “Ойраты” танцы театрында сураглыг Эрдниевтерниң дөрт дугаар салгалы Джалсан Эрдниев киржип чедип келгени кичээнгей чок артпаан. Калмык танцының төөгүзүнде база бир көскү исти арттырган, алдарлыг “Тюльпан” ансамблиниң тургузукчузу Боти Эрдниев (1913 –1980) 1937 чылда сураглыг Игорь Моисеевке бодунуң чонунуң национал танцызының онзагайын бир дугаар көргүскен кижи база ол болуп турар. Бо чылын ооң 110 харлаанын Калмыкия демдеглеп турар. Ооң оглу, Россияның алдарлыг артизи Валерий Эрдниев ачазының тургускан ансамблин үр чылдар дургузунда удуртуп келген, амгы үеде хүндүлүг дыштанылгада. Ооң соонда оглу Виталий Эрдниев база “Тюльпанга” танцылаан, амгы үеде Калмыкияның эрге-чагырга органнарынче депшээн. Ам ооң оглу Джалсан Эрдниев, дөрт дугаар салгал бо танцычылар династиязын уламчылап турары онзагай.
“Мени танцылаарынче кым-даа албадаваан. Бодум изиг күзелим-дир. Амдыызында Элиста хоорайның уран чүүл колледжинде өөренип турар мен. “Тюльпан” ансамблинде база “Ойраты” танцы театрында база танцылап турар мен. Кайызынга-даа ажылдаары меңээ дыка солун. Мергежилим чедип алгаш, келир үеде бо-ла хевээр ажылдаар сорулгалыг мен. Меңээ танцы дээрге акша ажылдап алырының аргазы эвес, а таалал, сагыш ханыышкын алыр эң кол чүүл-дүр” – деп, Джалсан Эрдниев чугаалады.
Карина МОНГУШ.
Чуруктарны интернеттен алган.
«Шын» №75 2023 чылдың октябрь 4