Тускай шериг операциязының киржикчизи Чиңгис Чамзын ээлчеглиг шөлээзиниң үезинде ынак авазынче, дуңмазынче, кырган-ава, кырган-ачазынче, эргим төрээн чер-чуртунче чанар турган. Авазы Чодураа Куулар дун оглун улуг өөрүшкү-биле четтикпейн манап турган. Ынчалза-даа иениң оглу-биле үрде манаан ужуражылгазы хенертен келген айыыл-халап ужундан болдунмайн барганы канчаар-даа аажок харааданчыг. Келир үеде чер-чуртунга хөй-ле эки чүүлдерни кылып болур турган Тываның маадыр оглу Чиңгис Чамзын 2023 чылдың август 9-та ТШО-га Ада-чуртун камгалап тургаш, маадырлыы-биле амы-тынындан чарылган.
Эштериниң шүлүктерин шуптузун өөренип алыр
Ол бичиизинден тура шимченгир, сагынгыр-тывынгыр, угаанныг оол болганын авазы Чодураа Куулар сактып чугаалаан: “Оглум 2 харлыындан тура-ла Кызылдың “Сказка” уруглар садынче барып эгелээн. Эгезинде хары бичии дээш боор, уруглар садынга кандыг-даа хемчеглерге чугаалаар кылдыр шүлүк-даа, көргүзүглерге роль-даа бербес турган. Бир-ле эскереримге, байырлалдарга белеткел үезинде эштериниң чугаалап турар шүлүктерин шуптузун доктаадып алган болган. Ооң соонда башкыларынга чугаалаарымга, ынчан уруглар садының бүгү-ле хемчеглеринге киириштирип эгелээн. Сактып алыры-даа эки, артист болур салым-чаяан база бар-дыр деп мактап турдулар. Оон эгелээш-ле оглум идепкейжилерниң бирээзи апарган”.
Чиңгис Чамзынның 5 харлыында Вячеслав Донгактың “Эдегей” студиязынче барып турганы ооң каяа-даа хөй чон баарынга бодун алдынып, чугааланып билиринге база салдарлыг болган. Ооң дириг чижээ, улуг класстарга келгеш, дооскужеге школаның-даа, хоорайның-даа хемчеглеринге башкарыкчылап чорааны болур.
Школага өөренир үези кээрге, 2005 чылда Кызылдың 3 дугаар школазынга бирги класска өөренип эгелээн. Авазы оглунуң өөредилгеге шыыраан эскергеш, 2007 чылда 5 дугаар гимназияже шилчидип алган. Гимназияже шилчиири ындыг-ла белен эвес болганын Чиңгистиң авазы чугаалаан: “Оглумну гимназияже киирипкеш, өөредилге программазының ылгалын көрүпкеш, кээргеп-даа, хараадап-даа турдум. Ынчалза-даа репетитор дузазы-биле оглум гимназияның деңнелинге чедип, тургустунуп келген бергелерни ажып эрткенинге сеткилим өөрүп, чоргаарланып турдум”.
Келир үениң маадыры өөредилгезинден аңгыда, гимназияның культурлуг-даа, спортчу-даа хемчеглеринге идепкейлиг киржип, бодун тергииннерниң бирээзи кылдыр көргүзүп эгелээн. Хостуг үезинде дзюдо, каратэ секцияларынче барып, маргылдааларга удаа-дараа киржип чораан. Чиңгис Чамзынны бүгү талазынга дески деп болур. Ол спорттуң кайы-даа хевирин сонуургаар, хол бөмбүү, баскетбол ойнаарынга аажок ынак, танцылаар салым-чаяаны база бар. 2012 чылда “Кызыл орукчугаш” Бүгү-российжи хореография фестивалынга база киришкеш келген.
Ажыы-биле чугаалаар болза, ооң хостуг үези-даа турбаан дээрзин авазы сактып чугаалаан: “Оглум школачы үелеринден бичии-даа анаа олурбас, чок-ла болза школаның азы хоорайның кандыг-бир хемчеглеринге киржип, волонтёрлап, башкарыкчылап дээш кылбас-тутпас чүвези-ле чок турган. Ооң кадында кырган-ава, кырган-ачазының ажыл-агыйын кылырынга үргүлчү дузалажыр турган. Безин айбылатпас-даа, боду-ла чеде берген турар кижи”. Ооң ындыг ажылгыр-кежээ, дузааргак болганынга кырган-авазы Анай Амзыраевна, кырган-ачазы Владимир Монгушевич улуг үлүг-хуузун киирип, уйнуун боттарының хеймер оглу дег кылдыр өстүрүп кааннар. Ылаңгыя кырган-ачазы Чиңгиске ада сеткилин өргүп, эр мөзүлүг, эрес-дидим келир үениң маадыры кылдыр кижизидип кааны кончуг чоргааранчыг. Авазы 1 дугаар республика эмнелгезинде канчаар-даа аажок чымыштыг эмчи сестразы болуп үр чылдар иштинде ажылдап чоруур. Дүнеки-даа, хүндүскү-даа ээлчеглерге ажылдаар ужурга таваржыр. Ынчан Чодураа Владимировнаның ада-иези уйнуун карактап, төлептии-биле кижизиткеннер.
Чиңгис 14 харлыында кады төрээн оол дуңмалыг апарган. Дуңмазы Аржаанга ол тура-соруктуун, эр кижиниң үлегер-чижээн көргүскен.
Ол ортумак класстарга өөренип турда Онза байдалдар яамызынга камгалакчы болуп ажылдаар күзели илереп келген. Ооң дузааргак, биче сеткилдиг аажы-чаңы чүгле авазын, дуңмазын, кырган ада-иезин эвес, эш-өөрүн, башкыларын база аажок өөртүп чораан. Келир үениң маадырының аажы-чаңының шак-ла ындыг эки шынарлары бодунуң мергежилин шилип алырынга база кончуг ужур-дузалыг болган. Бодунуң келир үеде күзелинге дөгүм болуру-биле 2014 чылдың сентябрь айдан тура ОБЯ угланыышкынныг тускай класска өөрени берген. Ооң мурнунда чылын-на улуг класстарның эвилелиниң кежигүнү апарган турган.
ОБЯ угланыышкынныг класска өөренип эгелээнден тура, Кызыл хоорайның “Бистиң үевис” уругларның хөй-ниити организациязынга, волонтёржу отрядтың кежигүнүнге кирип, хоорайның болгаш республика чергелиг янзы-бүрү хемчеглерге башкарыкчылап эгелээн. “Ол бодунуң үезин шын ажыглап, кажан-даа, каяа-даа корум-чурумну тудуп билир, чүнү-даа кылырда кончуг хынамчалыг, кичээнгейлиг, чүве сактып алыры дендии эки, бодунуң бодалын шын болгаш чиге кылдыр илередип билир өөреникчивис чораан” – деп, Чиңгистиң башкылары сактып чугаалажыр.
Чиңгис Чамзын школачы чылдарында Ада-чурт камгалалынга тураскааткан хемчеглерге удаа-дараа киржип, шаңналдыг черлерни чаңгыс эвес удаа ап келген. 2015 чылда Ада-чурттуң Улуг дайынының Тиилелгезиниң 70 чыл оюнга тураскааткан хоорай чергелиг шеригжи чыскаал, “Кудумчуда ыраажы чон” деп уругларның хөйнүң ыры мөөрейлериниң тиилекчизи. 2014 чылда Москва хоорайга “Ада-чурттуң кадеттери” мөөрейлерге киришкеш, “Дайынчы чыскаал ырынга” 2-ги, “Дайынчы чыскаалга белеткелге” 3-кү черлерни алган. Ооң түңнелинде эш-өөрү-биле “Океан” Бүгү-российжи уруглар төвүнче путёвкалар-биле шаңнаткаш, дыштангаш келгеннер.
Школа соонда ОБЯ-же камгалакчы кылдыр өөренир дээрге, чаңгыс аай күрүне шылгалдаларының баллдары бичии-ле четпейн барган. 2017 чылда ол хуусаалыг шериг албанын Нижегородск облазының Дзержинск хоорайга эрттиргеш келген. “Оглум школачы тургаш-ла ОБЯ-га азы кандыг-ла-бир тускай форма кедер ажылга ажылдаар мен дээр турган. Шеригден келгеш, эртенинде дораан керээ ёзугаар шериг албанынга ажылдаары-биле белеткени берген” – деп, авазы чугаалаан.
2018 чылда Самара облазының Рощинский суурунда 15-ки мото-адыгжы бригаданың 90600 шериг кезээ-биле керээни чаргаш, ажылдай берген. Ооң ажылы бодунуң сеткилинге кирер, командирлери эки, өөредилгелерже болгаш сургакчылаашкыннарже үргүлчү чоруур турганын ол эш-өөрүнге чугаалаар турган. 2020–2021 чылдарда Нагорный Карабахка Тайбың тургусчур акцияга киришкеш, медаль-биле шаңнаткан.
2021 чылдың күзүн БТР шериг техника хараалдакчызынга өөренип алган. ТШО эгелээрге ол мергежили-биле Донецк, Луганск Улус республикаларга, Запорожье болгаш Херсон областарын хосташкан. 2022 чылдың июль 30-де “Дайынчы шылгарал дээш” деп медаль-биле шаңнаткан. Июнь 26-да харын-даа болза дириг артканын ийи дугаар төрүттүнген хүнү кылдыр санаар турганын эштери сактыр.
Шериг хүлээлгезин күүседип тургаш, ол корум-чурумнуг, харыысалгалыг, күүседиичел кижи кылдыр бодун көргүскен. Ажылынга салдынган сорулгаларын үргүлчү кызымаа-биле күүседир турган. Эш-өөрү, бодундан улуг эргелиг кижилер-биле эп-найыралдыг, бодун туттунуп билир, шыдамык, эвилең-ээлдек, шүгүмчүлелди шын хүлээп билир. РФ-тиң Чепсектиг Күштеринге хамааржырынга ол чоргаарланыр, бодунуң ажылынга ынак кижи чораан.
Ол бодунуң эш-өөрүнге кандыг-даа берге, билдинмес байдалда үргүлчү дузалажыр, оларынга аажок ынак болгаш хүндүлээр. Чингистиң арын-шырайындан хүлүмзүрүг кезээде ыравас чораанын ооң чоок кижилери болгаш эш-өөрү сактыр.
“Чиңгис хөглүг болгаш шынчы эш болурундан аңгыда, экииргек, сагыш човаачал кижи. Ооң чанынга кандыг-даа кижи бодун онзагай кижи кылдыр көрүп эгелээр. Эживистиң сагыш човаан сөстери безин кижиге ажыктыг, сагыш-сеткилди сергедип келир. Ол үргүлчү хүлүмзүрүп чоруур, муңгарап турганын черле сагынмас мен. Ооң амыдыралынга амыр эвес шаптараазыннар турган-даа болза, бодунуң шудургузу, эрес-дидими-биле ажып эртип чораан. Кандыг-даа бергелерге таварышкаш, чаптанчыг төөгүлерже хуулдурупкаш, оюн-баштак-биле хөөрээр кижи. Ооң буянныы болгаш кижизии хөй-ле кижилерни сорук киирип чоруур. Ол бистиң чүректеривиске дириг артар” – деп, кады эдержип өскен чоок эжи Сайын Саая сактып чугаалаан.
Чиңгисти эр-даа, кыс-даа өөрү хүндүлээр, олары-биле алышкылар, дуңмалышкылар дег чоок сеткилдиг өзүп келген. Черле ооң өөрзүрээ кедергей дээрзин авазы чугаалаар. Акызы дег камгалап, дузалажып, өзүп келген эжи Дарый Монгуш чуртталгазынга улуг рольду ойнап чораанын чугаалаан: “Бичиимде Чингисёнок дээр мен. Бис үргүлчү бот-боттарывысты деткижип, дузалажып өзүп келген бис. Ол мээң улуг акым дег камгалаар, дузалажыр кижи. Эживисти херелденген хүнге дөмейлээр бис. Чүге дээрге ооң арнындан хүлүмзүрүг кажан-даа дүшпес. Бистиң аравыста чок-даа болза, бир-ле черде дириг бар дег сагындырар. Ооң-биле кижи кажан-даа чалгааравас. Чиңгисти кым-даа солуп шыдавас. Мээң чуртталгамга чорааны дээш четтиргеним илередир мен”.
Ол бодунуң төрээн, чоок кижилеринге, эштеринге болгаш чаңгыс классчыларынга шиитпирлиг, хөглүг-омак, кажан-даа дуза кадып чедип келиринге белен кижи кылдыр артып калыр.
Чыжыргана СААЯ.
Чуруктарны маадырның архивинден алган.
«Шын» №16 2025 чылдың май 1Показать ещё