Чүү-даа болза, 1951 чылдың чазынында чаа туткан ыяш көвүрүг-биле Кызыл-Мажалыктың дужундан Хемчикти кеже бердивис. Кижи бажы ажып турар хараганнарлыг чер аразында, ам болза Шаңгыр дужунда Хемчик кыдыынга өөвүс тип алдывыс. Ынчан ыяш-биле чүү-даа туттунмаан, долгандыр өглер көзүлдү. Бистиң өөвүстен ырак эвес черде, Соңгу-Енисейскиден көжүрүп эккелгени херектеннер лагери, олар база-ла манзалардан кылган барактарга чурттап турганнар. Ол лагерьни дөрт азыындан сывырындак демир-биле кажаалап каан, а оларны кадарар улусту домзак шагдаалары деп адаар, бедигээштен октуг-боолуг көрүп турарлар. Ачам Ховалыг Бартыштаан шак ындыг ажылдыг, ол херектеннерни чагы бажынга хүндүс кадарар турган. Дөрт харлыг кижи, авам-биле, ону Монгуш Барыңмаа дээр, чем чедирип, тепкииштерни өрү үнүп келгеш, үстүүртен куду долгандыр хайгаараар мен. Бистиң соңгу талавыста мөзүр хаяларлыг даглар чаттылып чоруткан, а мурнуу талавыста Хемчик хем агып баткан, а долгандыр, херектеннер лагерин санаваска, шыкта чүгле хараганнар. А даг баарында ёзулуг шериг майгыннар, ол лагерьниң чурттаар чери ол. Ында сарыг хептиг солдаттар «он дугуйлуг» машиналыг, үш дугуйлуг мотоциклдерлиг, бөрү ышкаш ыттарлыг, холунда автоматтарлыг болдулар. Эртениң-не херектеннерни чыскаап алгаш, куду алзы сүрүп чоруптарлар, демги шериглер ыттары-биле кады чоруптарлар. Ында хая-даш бузуп турар улус тур.
Чүге бо черниң чиңгине адын Кара-Даш кылдыр адаан чоор? Мында черле карарар хире чүве чогул. Хола-Хараганга — бис шупту ынча дээр болгай бис: алгы өңнээр ак довуракты Кара-Даштан эккээр, оттук дажын кара өңнүг дээр болгай, мында шупту даштар куу өңнүг. Ынчап чадап кааш, ам ачамдан айтырар ужурга таварыштым. Ол мынчаар тайылбырлай-дыр. «Оттук дажы дээр даш анаа куу өңнүг боор ышкажыгай, а черниң оттук дажы кара өңнүг чүве-дир. Оон ыңай моон ак довуракты улус эккеп турар болгай, ол шынап-ла, ак өңнүг. Бо черниң чону сугга даг-дүгүн холааш, малгаш-суугу кылып аарлар-дыр. Суугу хевирлиг манза-биле өрттедипкеш, даг-дүгү холумактыг малгажын кылын кылдыр чаггаш, ону өрттедиптерлер, ынчан демги суугу хевирлиг манза өрттенип каар, а малгаш-биле чагган суугу өрттенмес. А бо даг-дүгү деп чүвең бо- дур» — дээш кижиң мугур сөөм хире даш көргүзе-дир. Ол даш кылагар көзүлдү, оон дашты холу-биле дыраптарга, хой дүгү ышкаш апарды. Шынап-ла, дүк дег, ынчалза-даа отка кыппас чүве-дир.
Бис, бичии оолдар, ойнап тургаш, даглар эдээнде чер бажыңда улус чурттап турарын эскердивис. Ол чер бажыңнарда шөлүттүрген улус чурттап турарын сөөлүнде дыңнаан бис; литовтар, чеченнер. Бир дыңнаарывыска, бир чүве дыка ыыткыр кылдыр «уу-уу» кылдыр эдип турар. Мен шуут корга берген мен. Авам тургаш: «Бо дээрге, гудок эдип турары ол-дур. Ажыл шагы келгенин дамчыдып турар, дүъштээрин база ажыл шагы төнерин гудок-биле дамчыдар чүве-дир» деп тайылбырлады. Август эгезинде авам тыртыгга, өгге божупкан. Бис чүү боор тенек оолдар тыртыгны өттүнүп, эртенинде ол өг курунга ааттынып туруп берген бис. Бир кадай ону көрүп каапкаш, мени өгден үндүр сывырыппас чүве бе. Чаа божупкан бичии оолак мээң кавайымга өй болган. Кара-Дашка төрүттүнген дугайында херечилел кылыр дээрге, ында көдээ совет чери чок болган. Ол үеде Кара-Даш чүгле Барыын-Хемчикке хамааржыр чер ады турган, ол суур-даа эвес, чүгле херектеннерлиг лагерьден база каш борбак өглерден тургустунган чер турган. Ынчангаш бис каш хонганда, ачам та кайыын машина тып эккелген, төрээн чуртувусче Хорум-Дагның Хола-Хараганче дедир көжүп чоруй бардывыс ийин.
1950 чылдар төнчүзүнде ол черни солунга-даа, радиога-даа Ак-Довурак деп адай берген. Кара-Даш деп ады чидип бар чыдар мындыг. Ындыг-даа болза чогаалчы Салим Сүрүң-оолдуң «Кара-Дашка келбээн уруг каяа чедип кээр ирги» деп ырызы бар ийик. Ол Ак-Довуракта тудуг-суур шалыпкыны-биле туттунган, даг-дүгү болбаазырадыр комбинат база туттунар деп турар. Оон бир дыңнаарывыска, ВЛКСМ Төп комитеди ол тудугну Бүгү-эвилелдиң шалыпчы комсомолчу тудуу кылдыр адай берген. Ынчан бүгү Совет Эвилелинден кандыг-даа назылыг комсомолчу кижи ажылдап болур эргени берген. Олар Ак-Довурак хоорайны база Тыва даг-дүгү комбинатты ажыглалга кииргеннер. 1964 чылда ол черни Ак-Довурак хоорай кылдыр адаан, а күзүн сентябрь 3-те ук комбинат бир дугаар шоодайда хөй даг-дүгүн төрээн чуртка дужааган. Ак-Довурак—Тываның бир дугаар даг бүдүрүлгелериниң бирээзи апарган. Тыва чурту чүгле мал, чер ажылдыг эвес, а индустриалдыг күрүнеже шилчий берген.
Ол чылдарда даг-дүгү комбинадынга үлүүн киирбээн кижи барык чок деп болур. Бис ынчан сүт-хөлчүлер ол шалыпчы комсомолчу тудугга база үлүүвүс киирдивис. Үш ай болгаш бышкан билигниң аттестадын алыр деп тургаш, чаңгыс классчы эжим Ондар Яковту эвилелдеп алгаш, Ак-Довуракче чоруптувус, дуу черге кежээки школаны доозуп алгай бис. Сүт-Хөлдүң комсомол комитединден 20 кижи чоруптувус. Ынчан, 1965 чылдың март 2-де Ак-Довурактың баштайгы ниити чуртталга бажыңының эжиин ажыттывыс. Хоорай кижи таныттынмас кылдар өскерилген, ол 14 чыл иштинде чаа хоорай тыптып келген. Час эгези болгаш кижи кидис идик-биле кылаштаар арга чок, ынчангаш дораан төлеп берген «подъемный» дээр акша-биле сапог садып алдывыс. Бүгү чүве: чурттаар оран-сава, идик-хеп-биле хандыртынган, чүгле акшаны сээң тудуг-бетонщиктен ажылдап аарыңдан хамааржыр. Ынчан 20–30 харлыг аныяктар саны 10 муң ажыг кижи турган: дуу башкир, хакас, мордва, латыш, дагестан, чечен, ингуш, узбек — кымнарны чок дээр. Боду ышкаш аныяктар аразынга кижиниң хей-аъды чайгаар-ла киискиир, кижи ажылга-даа, каяа-даа чорааш, боттарыңны – тываларны бодап чоруур сен. Ында бүгү чүвени комсомол баштап турар: бүдүрүлгени-даа, сагылга-чурумну-даа, келген-барган улусту-даа. Баштай ажылдай бергеш, даг-дүгү комбинаттың директору, шуут кижи дыңнап көрбээни дыңнадывыс – тыва кижи болган! Ону эң баштай көрдүвүс-даа – Чимит-Доржу Байырович Ондарны. Ол тыва кижи дег шала бичежек болгаш тырың кижи болган – артында самбо хүрешке спорт мастери. Шаанда турган хараганнар кайда боор ийик аан, шуптузу-ла бажыңнар туттунган, ол черни ам Тудугжулар сууру дээр, а 4–5 каът бажыңнар тудуп турар черни Постоянный кылдыр адаар деп турлар. Даг-дүгү болбаазырадыр фабрика чанывыста. ЦОВР — нарын даг-дүгү болбаазырадыр цех, ында ажылчыннарның идик-хеви ак хөвеңнер чыпшына берген дег көстүп чоруп турлар. Фабрика ажыглалга киргенден бээр чүгле алды ай болган, бис ийиги фабрикага ЦОРР – бөдүүн руда арыглаар цехти кылып тур бис.
Ол чылын күскү үеде солдаттар кээп эгелей берген, ынчангаш Дмитрий Голубевтиң бригадазынга бир шериг хептиг оол ажылдай берген турду. Ол үр болбайн бызаңчы-бетончу ажылындан хосталгаш, ийи дугаар школада күш-культура башкылап ажылдай берген. Боду кончуг шилгедек болгаш чиңге эр болган. Ол 27 чыл эрткенде, Тываның бир дугаар болгаш сөөлгү Президентизи болур Шериг-оол Дизижикович Ооржак-тыр. Ак-Довурак хоорайга тывалардан анаа эвес улус тывылган. Бис колдуу-ла мал, чер ажыл-агыйлыг улус болгай бис: малчыннар, тараажылардан Маадырлар үнер. Социалистиг Күш-ажылдың Маадыры атты бир дугаар школаның башкызы Тамдын-оол Саяатыевна Сарыглар алган. Моон соңгаар эгүүр-даа шагда башкы ындыг атты кажан-даа албас. Ак-довуракчылар ооң ат-алдарын мөңгежидип башкының ажылдап турган школазын ооң ады-биле адаан. Тывалар дээрге анаа эвес тудугжулар-дыр. Оларның бирээзи – Ак-Довурак чурттуг Социалистиг Күш-ажылдың Маадыры Калдар-оол Хертекович Данзырык-дыр. Ооң адын мөңге арттырары-биле Ак-Довурактан Кызыл-Мажалыкче чоруур кол кудумчуну ооң ады-биле адаан. Олар – тудугжулар Тыва даг-дүгү комбинаттың бүгү бүдүрүлгелерин, культура ордузун, эштир бассейнни, бичии уруглар садтарын, чурттаар бажыңнарны кылганнар. Оларның кылган ажылын кижи санап шыдавас.
Ынчан тус черниң орус-тыва чаңгыс арын солунунга: «Ак-Довурактың чурттакчы чонунуң ортумак назыны 28» деп турду. Мен шеригни эрттирип каапкаш, чаа-ла уургайга (рудникке) экскаваторжулап ажылдай берген турдум. Постоянныйда садыг адаанда бир доора бажың бар чүве, эртениң-не ажылче бар чыдырымда, ол сандайда кырган кижи дөгээленип олурар. Ол кижини көргеш: «Бо-даа билдингир-ле 60 хар чаа ажып чоруур кижи-дир» деп бодап. Эртенинде демги «За асбест – Даг-дүгү дээш» деп солунну номчааш, дылым агарып калган эвеспе! Алдан хар ажып турган дээним кырган, ол хүн 100 харлапкан болган! Кырган ол чылдарның хөй кезиин феодалдыг Тывага чурттап эрттирген болган. Ол кырганны Доокур Мергенович Салчак дээр, боду Бай-Тайганың Кызыл-Даг чурттуг, мында электрик оглу чурттап турар. Солунда кончуг таптыг бот-намдарын бижип каан.
(Уланчылыг).
Маадыр-оол ХОВАЛЫГ, Гиннесс рекордунуң эдилекчизи, Ак-Довурак хоорайның хүндүлүг чурттакчызы.
Чуруктарны интернеттен алган.
«Шын» №69 2024 чылдың сентябрь 11