Очулга
Гавриил ТРОЕПОЛЬСКИЙ
ЧАСКЫ АРЫГ
Бим үш харлыында Иван Иваныч ону арыг-биле таныштырган. Ытка-даа, ооң ээзинге-даа кончуг солун болган.
Шык биле шөлге шупту чүве билдингир: дески черге ээзи кайыын-даа көскү. Ыңай-бээр хайдынып, далыйты маңнап, кедеңгирлей кагылап, айбы манап тургулаар. Тергиин-не. А арыгга шупту чүве сыр өске.
Арыгга кээрлерге, кежээки хаяа чаа-ла хып үнүп, бүрүлер чок чадаң-даа болза, ыяштар аразы имиртиңней берген. Чиик салгындан ыяштарның будуктары оожум шимчеп, бот-боттарынга дегжип каап, кышкы соокка өлбээн бис бе деп айтыржып турганзыг. Бүрү чок ыяштарның баштары чайганырга, олар дириг ышкаш сагындырар. Ыяштар, эрте частың чыды сиңген бүрүлер. Иван Иванычтың оваарымчалыг оожум базымнары – долгандыр шупту чүве чиктиг шылырааш дааштыг, ириксиг чыттыг. Ыяш бүрүзүнүң артында бир-ле чүве бар ышкаш. Ынчангаш Бим Иван Иванычыдан чээрби базымдан ыңай ыравайн, ыңай-бээр маңнап, «Бээр чүге келдивис?» дээнзиг, ээзиниң арнынче көре кагылап чораан.
– Чүнүң-даа уг-шиин билбейн чор сен бе? – деп, Иван Иваныч эскерип каан. – Биле бээр сен, Бимчигеш, биле бээр сен. Бичии мана…
Арга оруунуң белдири, дөрт чүкче орук чарлып чоруткан аяңга доктаай бергеннер. Иван Иваныч бөлүк пөштер чанынга ажытталып алгаш, өрү хаяаны кайгаан. Бим база өрү көрүп, чүнү дилээрин билип чадап, бар-ла шаа-биле дилегзинип турган.
Дээр чырык-даа бол, чер кыры караңгылап келген. Бир-ле чүве шылырааш, хоруй берген. Ооң соонда база. «Ол чүү боор? Барып көөр бис бе?» деп айтырганзыг, Бим Иван Иванычтың будунга өгенген.
– Койгун-дур – деп, ээзи сымыранган. – Эки-дир, Бим, койгун маңнап чораай аан.
Бим ол сөстү каш-даа дыңнаан. Бир катап койгуннуң бодун-даа көрген, ооң изинге каш-даа катап таварышкан. Ону сүрүп салып бээрге, ээзи ытты кезеткен-даа.
Көзүлбес, билдинмес бир-ле чүве хеп-хенертен өрү «Хор-хор! Хор-хор!» дээн. Бим сырбаш кынган. Ээзи-биле иелээ өрү көрүп-ле турганнар. Дээрниң кызыл-көк хаяазынга куш көстү хонуп келген. Ол куш аңзыг кындыр ында-хаая алгырып каап, арганың чадагай чери-биле оларның кырынче дорт-ла ужуп кел чораан. Ооң чалгыннарының даажы мырыңай дыңналбас, а мага-боду аажок улуг ышкаш кындыр сагындырган.
Иван Иваныч боозун көдүрүп алган. Бим чыда дүшкеш, куштан карак салбаан. Боонуң даажы арыгга күштүг болгаш өткүт боорун Бим бир-ле дугаар дыңнаан. Ооң чаңгызы арыгга тарап, талыгырда барып чиде берген.
Куш шырыш иштинче барып дүшсе-даа, дүрген тып алганнар. Ону Бимниң мурнунга Иван Иваныч салгаш:
– Танып ал. Вальдшнеп-тир – дээш, катаптаан. – Вальдшнеп.
Бим ону чыттап, узун думчуунга холу-биле дээп, элдепсинип, холдарын олуй-солуй салгылаан. «Мындыг думчуктар көрбээн мен. Ёзулуг думчуктар бо-дур» дээнзиг.
Арыгның шимээни чоорту чидип, шимээн чок апарган. Ыяштарның будуктары шимчевестээн, ыяштар удуп, уйгу кадында будуктары-биле серт кыннып каап турганзыг.
Үш вальдшнеп ужуп эрте берген. Ынчалза-даа оларны Иван Иваныч боолаваан. Сөөлгү вальдшнепти көрбээннер, чүгле алгызын дыңнааннар. Тода көстүп эрткен вальдшнептерни ээзи боолаваанынга Бим элдепсинип, хөлзеп эгелээн. А Иван Иваныч карактарын өрү имирертир көрүп алгаш, арыгның шыпшыңын таалап дыңнаалай берген. Иелээ элээн үр ыыт чок турганнар.
Чоруурунуң мурнуу чарыында:
– Эки-дир, Бим! Час дүшкен-дир. Чуртталга катап эгелээр – деп, ээзи чугаалаан.
Ооң ээзинге эки-дир дээрзин чугааның аянындан Бим билген. Чугаа-даа чок, эки-дир дээнзиг, кудуруун чайып, думчуун ээзиниң дискээнге үстүрген.
… Маңаа база катап эртен эрте боо чок чорааннар. Хадыңнарның чочагар мочургалары, үнүштерниң дазылдары, чаа үнүп орар оът-сигенниң чаагай чыды дээш шупту чүве чаа болгаш магаданчыг.
Хүн арыгны өттүр чырыдып, сырый хадыларның аразынче безин алдын херелдерин чажыпкан. А долгандыр шыпшың. Кол-ла чүве – шыпшың. Часкы эртен арыг иштиниң шыпшыңы дег магалыг чүве кайдал!
Баштай чорда ышкаш имиртиң эвес, а көскүзү аажок боорга, Бим дидимнелип, ээзиниң бараанын чидирбейн, арыгга мага хандыр маңнап турган. Хенертен Бим вальдшнептиң чыдынга таваржы бергеш, тура дүшкен. Боозу чок-даа болза, ээзи ону бурунгаар ыдыпкан. Куш ужуп үнер душта, чыдарын дужааган. Ужуру шуут билдинмес: ээзи кушту көрген бе азы көрбээн бе? Ону ылаптап, Бим олче карак уштап көргүлээн – ээзи көрген.
Ооң соонда бир вальдшнепти ынчаар эрттирипкеннер. Ол бүгүге таарзынмаанын илередип, Бим ээзинче чоокшулавайн, олче шириин көрүп, харын-даа аңаа чагыртпазын оралдашкан. Ылап-ла ынчангаштың Бим база бир вальдшнептиң соонче, коданчы ыт дег, салып-ла берген. Вальдшнепти чидирипкенинге хомудап дедир чедип келгеш, ээзинге кезеткеш, ондаан чыдып алгаш, хандыр улуг тынган (ыттар база улуг тынып билир чүве).
Ол бүгүнү шыдажып эртип болур турган ийик, база катап хомуданчыг эвес болган болза. Бо удаада Бим ээзиниң база бир четпес талазын билип каан. Чыт хап шыдавас болгаш, чыттарны ылгап билбес.
Ол мынчаар болган.
Иван Иваныч тура дүшкеш, ол-бо көрүп, чыт кага берген (шыдавас хирезинде). Ооң соонда ыяш чанынга олуруп алгаш, мырыңай хензиг чечекке салаазы-биле дегген (Иван Иванычыга ол чечектиң чыды дыка эки, а Бимге шыдажыр арга чок багай чыттыг). Ол чечекте онза чүү деп? А ээзи ону көргеш, хүлүмзүрүп орган. Чүгле ээзин хүндүлээш, бо бүгү база аңаа аажок таарышкан дээн хевирни Бим көргүскен. Шынында ээзиниң ол четпезин пат кайгаан.
– Көр, көрем, Бим – дээш, Иван Иваныч чечекче ыттың думчуун чоокшуладыр ээктирген.
Ындыг чүүлдү шыдажыр арга чок апарган. Бим хая көрнү берген. Оон дүрген ырап, аяңга барып чыдып алган. «Че, бодуңнуң чечээңни чытта!» дээн янзылыг ээзинче көрүп чыткан. А ээзи аас-кежиктиг каттырган. Бимге хомуданчыг апарган. «Хей черге каттырып алган!» – деп, Бим таарзынмаан.
Ээзи ам база катап чечекче көрүп:
– Экии, эң баштайгы чечек! – деп чугаалаан.
Эзии аңаа «Экии» дивээнин Бим билип каан. Ыттың сеткилинге хомуданчыг апарган. Ол хүн Бимге багай хүн болган: олча бар – ону ээзи атпаан, кушту сүрерге – ону кезеткен, оон ыңай – ол чечек. Ийе, ыттың чуртталгазы черле ытсыг, чүге дээрге «Хоржок», «Аткаар», «Эки-дир» деп үш сөске чагырткан.
Чүгле Бим-даа эвес, Иван Иваныч база, ол хүннү кажан- бир сактып кээрге, чүү хире аас-кежиктиг хүн кылдыр оларга сагындырар дээрзи кайызының-даа сагыжында чок.
Шаңгыр-оол СУВАҢ очулдурган.
“Шын” № 23 2025 чылдың июнь 19