“Өөредилге” деп федералдыг төлевилелдиң “Көдээ школаларны чаартыры” программазы-биле республиканың 13 школазынга капиталдыг септелгени чоруткан. Оларның бирээзинге Шагаан-Арыгның гимназиязы хамааржыр.
Гимназияның оран-савазы херек кырында, 1980 чылдарда, хоорайның чуртталга-хандырылга бажыңы кылдыр туттунган турган. Чылдар эрткен тудум, хоорайның чону өзүп, өөреникчилер школаларга сыңышпастай бээрге, ону 2001 чылда лицей кылдыр ажыткан. Ынчан аңаа 10–11 класстар өөренип турган. Ооң соонда 2010 чылдан тура 1 класстан 11 класска чедир гимназия кылдыр эде дерип кылгаш, өөреникчилерни хүлээп эгелээн.
Бо чылын федералдыг программа-биле септелге чорудар школалар санынче гимназияның кире бергенинге Улуг-Хем кожууннуң өөредилге эргелелиниң даргазы Ольга Сенди канчаар-даа аажок өөрүп чугаалады:
– Гимназияже кирип кээрге, карак дыштаныр, сеткил өөрүүр-дүр. Бо оран-саваны туткан үеден бээр чаңгыс-даа капиталдыг септелге чорудуп көрбээн. Ам көрүңер даан, кайы хире чараш-тыр! Гимназия иштинде будуп, чураан чүүлдерниң өңнери РФ-тиң Өөредилге яамызының чаңгыс аай стандартынга чагыртып кылган. Ол ышкаш септелгеден аңгыда, кабинеттер чаа стол, сандайлар болгаш амгы үениң негелдезинге дүүшкен самбыра, дериг херекселдер-биле четчеленген.
Класстардан аңгыда, уругларның чемненир столоваязында соодукчулар, чем кылыр плиталар, паш-савадан эгелээш стол-сандайга чедир, шуптузу санитарлыг дүрүмнүң негелдезинге дүүштүр дериттинген. База бир онзагай чаа чүүл дээрге, гимназияда кичээлдээр класстардан аңгыда, уругларның чогаадыкчы эгелээшкиннериниң төвү болгаш арт өрээлдер база бар. Класс башкылары база чаа дериг-херекселдерге чединген.
Бо чаа чүүлдерни Россияның өске школаларында өөреникчилерден ылгал чок, бистиң өөреникчилеривис база шак-ла ындыг дөмей, таарымчалыг байдалдарга эртем-билиг чедип алыр аргалыг болзун дээш кылып турар – деп, кожууннуң өөредилге эргелелиниң даргазы чугаалады. Аңаа немеп каар чүүл, бо өөредилге чылындан эгелээш, Тывада бо чылын директорнуң кижизидилге талазы-биле сүмелекчизи деп чаа албан-дужаалды немээн.
Гимназияда шак ындыг башкы Кежикмаа Хаак-оол:
– Россияда 2021 чылда эгелээн “Чашкы үениң навигатору” деп төлевилелди бистиң регионда бо чылын чаа киирген. Улуг-Хем кожуунда 8 школада ажыттынган. Мындыг албан-дужаал школаларга турарга, чугула болгаш ажыктыг деп санаар мен. Мен бо ажылдың кол утказын социал педагогтардан бир аңгы деп билип турар мен. Уругларны өөредилгеден дашкаар хостуг үезин шын ажыглаары-биле, гимназияда аңгылаан өрээлдерге солун хемчеглерже хаара тудары-дыр.
Бодум бо школага эге школа башкызы болуп ажылдап турдум. Бо чылдың майда бо федералдыг төлевилел эгелей бээрге, мөөрей чарлапкан. Ону онлайн хевирге тестилерге харыылааш, Кызылга шылгалда база эрткен мен. Оон Москвада комиссияның шиитпири-биле дужаал кээрге, бо ажылче мени хүлээп алган. Бир дугаарында, сентябрь 1-де гимназияның 12 идепкейлиг өөреникчизин “Движение первых” деп уругларның хөй-ниити организациязының кежигүнүнге хүлээген хемчегни эрттирдивис. Бо хүннерде уругларның хостуг үезин чөптүг ажыглаары-биле тускай аңгылаан өрээлдерни ам-даа чедир дериир ажылдарны чорудуп тур бис. Ол ышкаш “Бирги дуза”деп Бүгү-россия чергелиг акцияга киржип, хемчегни база эрттирдивис – деп, ол кысказы-биле тайылбырлады.
“Бо чылын шак мындыг чаартып септээн оран-савалыг болурундан аңгыда, уругларның кичээлдээр класстарында шупту стол, сандайларны база чаарткан. Оон аңгыда мээң удуртуп турар кабинедимде химия, биология кичээлдеринге кончуг чугула дериг-херекселдерни база четчелээн. Шак мындыг эки байдалдар турда, өөреникчилерниң шинчилел ажылдарын чорударынче болгаш өөредилгеже сонуургалы улам күштелири билдингир”– деп, биология болгаш химия башкызы,“Точки ростаның" удуртукчузу Сайлыкмаа Ажы чугаалады.
Гимназияга капиталдыг септелгени кылган соонда, Шагаан-Арыгның өске школаларындан өөреникчилер күзелдии-биле ынаар шилчиттирип ап турар. Оларның бирээзи Таймир Хомушку:
– Мен Шагаан-Арыгның 1 дугаар школазындан бо гимназияның 9 “А” клазынче шилчиттирип алдым. Чаа септээн чараш школаны сонуургааш, ында “Точки роста” кабинеттеринде микроскоптар база бар дээрге, оларны кичээл үезинде ажыглап, өөрениксээш, чедип келген мен. Келир үеде эмчи болур күзелдиг мен. Бо гимназияга өөренип алган билиим, меңээ оон дыка дузалыг болур.
База бир эмчи болуксап турар өөреникчилерниң бирээзи 11-ги классчы Долума Даржай бир дугаарында, өөрениринге эптиг чараш, чырык, чылыг болзун дээш шак мындыг септелгени кылган тудугжуларга, гимназияның башкыларынга болгаш бүгү кижилерге өөреникчилерниң мурнундан четтиргенин илереткен. Келир үеде эмчи мергежилинге чугула херек билиглерни биология, химия кичээлдеринден өөренип, чаа дериг-херекселдерга ам-на шинчилел ажылдарын чорудар аргалыг апарганынга ол өөрээн.
Гимназияда бо хүннерде 19 класс комплектизинде 380 кижи өөренип турар. Бо чылын 1-ги классче 18 кижи кирген. Улуг-Хем кожуунда 4300 өөреникчилерниң чартыы Шагаан-Арыгда: 1 дугаар школада– 1200, 2 дугаар школада – 1300, гимназияда – 380 школачы өөренип турар.
Гимназияның кабинеттерин ам-даа дерип, четчелээр. Удавас чаа дериг-херекселдиг психологтуң кабинеди ажыттынар.
Ниитизи-биле Улуг-Хем кожууннуң 11 школазында болгаш Ийи-Талдың күрүне школазында “Точки роста” болгаш "Чурагайлыг өөредилге хүрээлеңи" деп кабинеттер шуптузу ажылдап турар.
Эрткен чылын капиталдыг септелгени Шагаан-Арыгның 2 дугаар школазынга кылган, а 1 дугаар школазынга келир чылын кылыр болган. Ол ышкаш шак ындыг септелгени Хайыракан суурнуң школазынга чорудары көрдүнген.
К. Монгуш.
Буян Ооржактың тырттырган чуруктары.
"Шын" №70 2023 чылдың сентябрь 16
