2025 чылдың сентябрь 12-13 хүннеринде ыраккы Мөңгүн-Тайга кожууннуң төвү Мугур-Аксы суурга Каргы сумузунуң 100 харлаан байырлалы болуп эрткен. Аңаа кожууннуң чурттакчы чону, республиканың аңгы-аңгы булуңнарындан, кожа чыдар Моол, Алтай республикалардан база аалчылар кээп киришкен.
Байырлал сентябрь 12-ниң хүнүнде “Найыралдың начыны” стадионнуң чаарттынган соонда ажыдыышкыны-биле эгелээн. Стадионну «Таарымчалыг хоорай хүрээлеңин хевирлээри» федералдыг төлевилел-биле чаартып кылган. Хууда сайгарлыкчы Алаш-оол Хертек-биле керээни чаргаш, стадионга кылымал сиген чадар ажылдарны чоруткан. Ол ышкаш немей чаа сандайларны салып, херимин долгандыр демирлеп чаарткан.
СПОРТЧУ ХЕМЧЕГЛЕР
Улаштыр-ла ук стадионга эр улус аразынга “Ча адар оюннуң: баг адар”, а херээжен улус аразынга “борбаанды адар” хевирлеринге маргылдаалар болуп эрткен. Аңаа Тываның тергиин эр, херээжен адыгжылары чыглып, аразында мөөрейлешкен. Маргылдаага 58 эр адыгжы аразындан Мөңгүн-Тайганың адыгжызы Даң-Хая Хертек тиилекчи болган. Ол ышкаш Мөңгүн-Тайга кожууннуң Каргы сумузунуң тургустунганындан бээр 100 чыл болган оюнга тураскаадып, “Мөңгүн-Тайга кожууннуң тергиин адыгжызы” деп хүндүлүг атты аңаа тывыскан. Ийиги черни ол-ла кожуундан Күжүгет Эртине чаалап алган. Үшкүзүнге Улуг-Хемден Шораан Кызыл-оол төлептиг болган. Дөрттен сески черлерни Улуг-Хемден Сергей Тюлюш, Тес-Хемден Чаяан Самдарак, Мөңгүн-Тайгадан Аяс Иргит, Чөөн-Хемчиктен Сылдыс Монгуш, Тожудан Чингис-Хаан Донгак олар тус-тузунда алганнар.
Херээжен улус аразынга Бай-Тайгадан Аржаана Мортуй-оол тиилээн. Ийиги черге Чаа-Хөлден Эллада Доктугу төлептиг болган. Үшкүзүн ол-ла кожуундан Сюзана Салчак чаалап алган. Ол ышкаш дөрттен сески черлерже кирген эң-не шыырак херээжен адыгжыларга Чөөн-Хемчиктен Даяна Дандар, Тес-Хемден Азияна Намдал, Чеди-Хөлден Чодураа Ондар, Өвүрден Оюза Маадыр-оол, Мөңгүн-Тайгадан Чодураа Ховалыг олар хамааржыр. Эр-даа, херээжен-даа улус аразынга ча адар маргылдаа изиг-изиг эртип, адыгжылар бот-боттарының аразында шаңналдыг черлерже кирер дээш, шыырак демисешкеннер.
Ол ышкаш төөгүлүг болуушкунга тураскааткан эр, херээжен командалар аразынга спортчуларның ынак, хөглүг оюну хол бөмбүүнүң маргылдаазы база болуп эрткен. Херээжен командалар аразынга Тываның күрүне университединиң командазы тергиидээн. Ийиги черни “Найырал”, үшкүзүн “Аныяктар”, дөрткүзүн “Меңгилиг” командалары чаалап алганнар. “Тергиин камгалакчы” деп атка Айнаш Монгуш, “Тергиин халдакчы” Азияна Намдал, “Дески ойнакчы” Меңги Саая, “Тергиин башкарыкчы” А. Ке- чил-оол, “Тергиин хоочун ойнакчы” Гульмира Монгуш болганнар.
Эр командалар аразынга Чөөн-Хемчиктиң командазы тиилээн. Ийиги черни “Меңгилиг” командазы чаалап алган. Үшкү черге “Аныяктар”, дөрткүзүнге “Чолаачылар” тус-тузунда төлептиг болганнар. “Тергиин камгалакчы” дээш Чимит Хертекти шаңнаан. “Тергиин халдакчы” – Байыр Баян-Сагаан, “Дески ойнакчы” Айдың Шижээ болганнар.
Ол-ла хүнде дүъш соонда Мугур-Аксы суурда чоокку чылдарда чаа туттунган, кожуун төвүн каастай берген кайгамчык чараш “Уран чүүл сайзырадыр төптүң” оран-савазынга Каргы сумузунуң 100 харлаанынга тураскааткан байырлыг хурал болгаш концерт болуп эрткен. Ол сумунуң канчаар тургустунуп, эгезинден тура сайзырап келген төөгүзүн көргүскен дириг-чурук-биле эгелээн. Ылаңгыя аныяк-өскенге, амгы салгалга ол канчаар-даа аажок сонуурганчыг болуп, улуг чоргааралды оттурган.
САЙЗЫРАЛДЫҢ ОРУУ
100 чыл бурунгаар, 1925 чылда, Барыын-Хемчик кожууннуң составынга (Мөңгүн-Тайга) Каргы сумузу баштай тургустунган. 1941 чылда ТАР-ның Биче Хуралының Президиумунуң административтиг-территориалдыг чаартылгазының түңнелинде бот-тускайлаң административтиг округ – Каргы сумузу кирген Мөңгүн-Тайга кожуун тургустунган.
1930 чылдарның ортаа үезинде Каргы сумузу кидин түлүк хөгжүп эгелээн. Бирги административтиг бажың кылдыр ТАР-ның кызыгаар постузу, ам болза Эрик кудумчузунда 2 дугаарлыг бажың тургустунган. Чоорту эге школа, чагырга бажыңы, баштайгы садыг болгаш элээн каш чуртталга бажыңнары туттунган.
1930–1940 чылдарда сумуга эртем-билигниң отчугажы кыптыгып, 556 кижи үжүк-бижик билир апарган. 1936 чылда баштайгы Чайлаг школазы Төжектиг-Өдекке ажыттынган. Чеди чыл эрткенде, 280 өөреникчилиг эге школа ажыттынган. Оон бээр Каргы сумузу өзүп-сайзырап эгелээн.
1941 чылда бичии кабинеттер, алды өрээлдиг школа-интернат, фельдшер пунктузу болгаш немей чурттаар оран-сава тудуу эгелээн. Ол үениң чизелээшкини-биле Каргы сумузунга 1535 кижи чурттап чораан.
Көдээ ажыл-агый адыры сумунуң экономиказының кол үндезини болган. Амгы үеде сумуда бир КХН, бир көдээ ажыл-агый кооперативи, бир үлетпүр бүдүрүлгези, 12 арат ажыл-агыйы база хууда мал тудуп турар 78 малчын бактаап турар. Ниитизи-биле Каргы сумузунуң девискээринде 55 кыштаг-хонаш бар.
1941 чылда сумуга ниити бода болгаш шээр мал бажы 58568 турган болза, бо хүнде 22557 баш бода болгаш шээр малды азырап өстүрүп турар. Сумунуң тургустунуп турар үезинде Мөген-Бүрен, Тоолайлыг сумулары база Каргы сумузунуң составынга турган. Олар чоорту аңгы сумулар апарган. Сан-чурагайның карышкактарының чылдагааны ол дээрзин сумунуң хоочуннары демдеглээн.
Амгы үеде Каргы сумузунда 4669 кижи чурттап турар. Ында ниитизи-биле 18 муниципалдыг, 6 федералдыг, 3 республиканың албан черлери база “Малчын” көдээ ажыл-агый бүдүрүлгези бактаап турар. Бо бүгү албан черлеринде 1512 кижи ажылдап чоруур. Ол ышкаш 48 садыг, 2 автозаправка, 2 эм садыы болгаш 5 хөй-ниитиниң чемненилге черлери бар.
Федералдыг болгаш губернатор төлевилелдер боттанылгазының ачызында Каргы сумузунда чаартылгаларны санап четпес. 2019 чылда дүрген ажылдаар интернетти кошкан. 2018-2019 чылдарда хүн күжү-биле ажылдаар автоматчыткан электри станциязы болгаш дизельдиг генераторларны тургускан. Хүн-биле ажылдаар электри станциязының күчү-күжү 400 кВт.
2020 чылда Культура болгаш дыштанылга төвүн сумунуң чурттакчы чонунуң үлүг-хуузу-биле ажыглалче киирген. Оон ыңай Ооржак Чанчы-Хөө аттыг уругларның ном саңын, Чудур Артай-оол аттыг шии театрын амгы үениң негелделеринге дүүштүр чаартып, септелгени чоруткан. Найыралдың Начыны аттыг стадионда биче спортчу шөлдү тургускан. Бо хүннерге чедир стадион хүнден хүнче чаарттынып олурар. Ол-ла чылын сумуга Аныяктар сесерлии база тургустунган. Ооң-биле чергелештир хөй-ниитиге таарымчалыг спорттуң янзы-бүрү хевирлеринге шөлчүгештерни немей кылган. Биче хемчээлдиг «Эзирлерниң уязы» спорт залы ажыттынган.
2024 чылда кожууннуң төп эмнелгезинге капитал септелгени чорудуп, чонга эптиг байдалды тургускан.
Бо чылдар дургузунда «Көдээ черлерниң хөгжүлдези» төлевилел-биле сумуда ниитизи-биле 68 өг-бүле бажыңны тудуп алыр аргалыг болган. 2 албан чериниң бажыңнарын ажыглалче киирип, республиканың өске булуңнарындан ажылдап келген башкыларга, эмчилерге чурттаар эптиг байдалды тургускан. «Аныяк өг-бүлени бажың-биле хандырары» төлевилел-биле 55 аныяк өг-бүлелер деткимчени алганнар. Амгы үениң негелделери-биле уруглар садтары, школалар, а харын-даа бажыңнар изиг, соок суглуг апарган. Амгы үеде сумуда электри четкизиниң септелгези эгелей берген. Үстүнде адаттынган төлевилелдер чурттакчы чонну чурттаар оран-сава-биле хандырарынга, сумуну улгаттырарынга улуг рольду ойнаан.
“Шынап-ла, сумувуста өөредилге, культура, спорт албан черлериниң ажылдаарынга эргежок чугула дериг-херекселдер чаарттынып турар. Тудуг, орук дээш өске-даа адырларда эки талаже өскерилгелер көскү. Социал адырда он-он улуг-биче төлевилелдер үре-түңнелдиг боттанып турар.
100 чыл дургузунда сумунуң социал-экономиктиг хөгжүлдезинде чаартылгалар Тываның Чазааның деткимчези, дузазы чокта болдунмас деп чүүлдү билир бис. Ынчангаш сумувустуң чурттакчы чонунуң мурнундан четтиргенивисти илередир-дир мен”– деп, кожуун чагырыкчызы Эртине Успун чугаалаан.
Ол төрээн сумузунуң чылдан чылче хөгжүп олурарынга өөрүп, ам-даа кылып чорудар ажылдар хөй дээрзин демдеглээн. Оларга аныяктар төвүн ажыдары, инвалидтерге бажыңнар тудары, чонну ижер арыг суг-биле хандырары дээш оон-даа өске чугула айтырыглар хамааржыр.
Ол ышкаш чурттакчы чонга байырын чедирип, сайзыралче хей-аъдын көдүрүп: “Бистиң амгы сорулгавыс– депшилгелиг маңывысты суларатпазы! Бо бүгү чедиишкиннер силерниң ажылгыр, кызымак чорууңар ачызында чедип алдынган. Ол дээш бис силерге өөрүп четтиргенивисти илередип турар бис” – деп, Эртине Успун чугаалаан.
Амгы үеде чурт-биле деңге шыңгыы шылгалдалыг чылдарны эртип турарын демдеглеп, сумунуң, кожууннуң чурттакчы чону берге байдалдан төлептии-биле үнүп, шаптараазыннарны ажып тиилээр дээрзинге бүзүрелин ол илереткен: “Бис төрээн сумувуска, кожуунувуска, республикавыска ынак болурундан аңгыда, херек үеде ону камгалап база шыдаар бис. Ынчангаш бо байырлал-биле силер бүгүдеге кожуун чагыргазының мурнундан болгаш бодумнуң өмүнээмден изиг байырымны чедирип тур мен. Силерниң онзагай чаңчылдарыңар, өгбелеривистиң мерген угааны, тура-соруу келир үеде бүгү салгалдарга күш-шыдалдың үндезини болуп, сорук киирип чоруур болзун!” – деп, кожуун чагырыкчызы йөрээген.
ТӨЛЕПТИГ ЧУРТТАКЧЫЛАРНЫ ШАҢНАП-МАКТААН
ТР-ниң чурагайлыг хөгжүлде сайыды, Мөңгүн-Тайга кожууннуң куратору Идегел Монгуш сумунуң чурттакчы чонунга болгаш ооң сайзыралынга үлүг-хуузун киирген хоочуннарга байырын чедирип, моон-даа соңгаар хөгжүүрүн күзээн. ТР-ниң Дээди Хуралының (парламентизиниң) депутады Ульяна Монгуш парламентаризмниң медальдарын төлептиг чурттакчыларга тывыскан. Ол ышкаш Мөңгүн-Тайганың депутады Ужар-оол Иргит база чылыг-чымчак сөстерни чугаалаан.
Шак мындыг төөгүлүг болуушкуннуң маадырлары, сумунуң тургустунгаш сайзырап, быжыгып келгенинге улуг үлүг-хуузун киирген хүндүлүг кижилер хоочуннар болбайн канчаар. Ынчангаш оларны шаңнап-мактап, хүндүлевезиниң аргазы чок. Мөңгүн-Тайга кожууннуң чагыргазы “Каргы сумузунуң 100 чылы” юбилейлиг медальдарны болгаш “Мөңгүн-Тайга кожууннуң Хүндүлүг хамаатызы” деп хүндүлүг аттарны сумунуң болгаш кожууннуң төлептиг хоочуннарынга тывыскан. Кожуун чагырыкчызы Эртине Успун оларның могаг-шылаг чок ажыл-ижинге, төрээн чер-чуртунга бердинген быжыг тура-соруунга чоргаарланып, сумунуң сайзыралы дээш четтиргенин илередип, черге чедир мөгейген.
Байырлыг хурал сумунуң чурттакчы чонунга, ылаңгыя хоочуннарынга, белек болган канчаар-даа аажок байырланчыг концерт-биле доозулган. Олар бот-боттарынга байырын чедиржип, мага хандыр сагыш-сеткилин үлежип, ол хүннү чылыг-чымчак байдалга эрттиргеннер.
ЧҮГҮРҮКТЕР КЫМНАРНЫҢ БОЛГАНЫЛ?
Дараазында хүн, сентябрь 13-те, байырлал Доора-Хову деп черге аът чарыжы-биле уламчылаан. Аңаа улуг аъттар аразынга Хөлчүк Хертектиң аъды тиилээн. Ийиги черге Таңдыжап Масканың, үшкүзүнге Чиңгис Ооржактың аъттары келген. Сеске чедир шаңналдыг черлерге Аяс-оол Салчактың, Майдыр Каң-оолдуң, Чиңгис Ооржактың, Сайын Достайның, Василий Сааяның аъттары төлептиг болганнар.
Аныяк аъттар аразындан Бады-Байыр Бадын-оолдуң аъды тергиидээн. Ийиги черни Сайын Монгуштуң, үшкүзүн Ачыты Донгактың аъттары алган. Дөрттен сески черлерге чедир аныяк чүгүрүк аъттар аразынче Эрен-оол Сааяның, Эзир-оол Намының, Арбын Салчактың, Кежик Чүлдүмнүң, Аймир Хертектиң аъттары кирген.
Чыраа аъттардан Алдын Ондарның аъды тиилээн. Ийиги черге Аңчы-оол Монгуштуң аъды төлептиг болган. Үшкүзүн Сергей Серен-Чимиттиң аъды алган. Сеске чедир шаңналдыг черлерже Айдың Ооржактың, Айдың Достайның, Арбын Салчактың, Ренат Монгуштуң, Чаян Хертектиң аъттары киргеннер.
Ол ышкаш 45 хардан өрү аът мунукчуларын база шаңнаан. Бирги черге Май-оол Иргит, ийигизинге Кежик Чүлдүм, үшкүзүнге Аңгыр-оол Хертек, дөрткүзүнге Дүрген-оол Иргит төлептиг болганнар.
АЛБАН ЧЕРЛЕРИНИҢ БОЛГАШ ХӨЙ-НИИТИЖИЛЕРНИҢ ЧЫСКААЛЫ
“Найыралдың начыны” стадионунга улаштыр байырлалдың база бир кайгамчык кезээ сумунуң ажылчын коллективтериниң, хөй-ниити албан черлериниң коллективтериниң байырлыг чыскаалы болуп эрткен. Аңаа бөлүк бүрүзүнүң ажыл-ишчи чедиишкиннерин чугаалап алгап-мактаан. Парадтың киржикчилери боттарының ээлчээнде тус-тузунда чаңгыс аай өңнүг тыва хептерин кедип алгаш, байырланчыг байдалга чыскаалганнар.
УС-ШЕВЕРЛЕРГЕ АЛДАР
Мөңгүн-Тайга кожуунда “алдын" холдуг уран-шевер кижилер база хөй. Оларның янзы-бүрү материалдардан кылган чогаадыкчы ажыл-ижин келген аалчыларга сонуургадып, делгеп салган. Бо шеверлерниң ажылдарын көргеш, өскелер база оларга каттыжып, чогаадыкчы чоруун сайзырадып үнүп келир дээрзинге кожууннуң культура эргелели идегеп турар.
Делгелгениң түңнелинде Мөген-Бүрен сумузунуң “Арзайты” көдээ ажыл-агый бүдүрүлге кооперативи бирги черни алган. Ийиги черге Мөген-Бүрен сумузундан ус-шевер Чиңгис Донгак, үшкүзүнге даш чонар бүдүрүлгениң төлээзи Алдын-Буян Хертек төлептиг болган. Дөрткү черни сумунуң Угулза аттыг хоочуннар клуву чаалап алган. Ону кожууннуң шеверлериниң бирээзи Минчимаа Саая удуртуп, Чанчы-Хөө аттыг уругларның ном саңының оран-савазында сумунуң аргыттынарынга сонуургалдыг хоочуннарын чыып, чогаадыкчы ажылдап турары өөрүнчүг.
КҮШТҮГЛЕРНИ ИЛЕРЕТКЕН
Тус черниң чурттакчылары болгаш байырлалга келген аалчылар күжүн шенежип, хой көдүрер маргылдаага база киришкеннер. Херээжен улус аразынга тус черниң чурттакчызы Айдысмаа Донгак хойну 18 катап көдүргеш, бирги черни ээлээн. Эр улус аразынга Өвүрнүң Дус-Дагдан Күзел Кыргыз 48 катап көдүргеш, тиилекчи болган. “Каргы сумузунуң 100 чылдаанынга келгенимге аажок өөрүп тур мен. Байырлал бедик деңнелде эртип тур. Мен маңаа хой көдүрер дээш-даа эвес, хүрежир дээш келген мен. Көөрүмге, мындыг маргылдаа болуп турарга, сонуургап кириштим. Тиилеп каар мен деп бодавадым. Аажок өөрүп тур мен. Кожууннуң болгаш сумунуң чурттакчы чонунга байырлалы-биле изиг байырым чедирип тур мен” – деп, ол чугаалаан.
Тыва кижиниң 3 оюнунуң бирээзи болур хүреш маргылдаазы база чыда калбаан. Ол Тываның Хүреш федерациязының “Алдын содак-шудак” деп төлевилели-биле кончуг солун эрткен. Түңнелинде Чаан мөге Айдың Монгуш шүүлген, Хартыга мөге Начын-Мерген Ооржак үжүүрлешкен. Үшкү, дөрткү шаңналдыг черлерни Хартыга мөге Кайгал-оол Ондар, кожуун Чааны Мерген Монгуш алганнар. 8 шыырак мөгелер аразынче Хартыга мөге Аяс Кула, Арзылаң мөге Мөңге-Эртине Куулар, Хартыга мөге Эртине Хомушку, кожуун Чааны Туметей Ширижик киргеннер.
Каргы сумузунуң чурттакчылары чоргаарланыр маадырларлыг, онзагай төөгүлүг. Тываның төөгүзүнүң арыннарынче аттарын киир бижиткен сумунуң чурттакчылары онза чоргааралды оттуруп чоруур. Оларга олут олурбас малчыннар, эрес-дидим маадыр дайынчылар, башкылар, эмчилер, композиторлар, спортчулар, уран сөстүг чогаалчылар, ус-шеверлер дээш оон-даа өскелер хамааржыр.
Каргы сумузунуң 100 харлаан байырлалы “Найыралдың начыны” стадионга Довукай, Дарый, Дозураш, Меңги Дамбаа, Айдимир Салчак болгаш Мөңгүн-Тайга кожууннуң оон-даа өске аныяк артистериниң киржилгези-биле болган байырлыг концерт дискотека-биле доозулган.
Чыжыргана СААЯ.
Ада ТЮЛЮШТУҢ тырттырган чуруктары.
“Шын” №36 2025 чылдың сентябрь 18
