1925 чылда Каргы сумузу чаа-ла үндезилеттинип турда, ооң даргазынга Салчак Данчыр-оол Хүрең-оолович (ооң уйнуу Кара-кыс Салчаковнаның дыңнадыы-биле) томуйлаткан турган.
Сумуда чурттакчы чоннуң хөй кезии (559 кижи) бижик-билиглиин, чылдың-на мал бажы өзүп көвүдеп турарын, а херек барааннар-биле чонну коржаа хандырып турарын сайыт эскергеш, дыка үнелээн.
Бодунуң шаа-биле сумунуң өзүлде-сайзыралынга үлүүн киирген ачам Шөмбүл Кыргыс Сундуй оглун (30.03.1917 – 15.06.1994) база авам Шөмбүл (Салчак) Бурушкаковнаны допчу бижиирин чөпшээреп көрүңер.
Ачам Ойрот-Тура (амгы Горно-Алтайск) хоорайга көдээ ажыл-агый техникумун 1939 чылда зоотехник мергежилдиг дооскаш, Мөңгүн-Тайга кожууннуң Каргы сумузунуң Малчын аттыг колхозка зоотехник-селекционер болуп ажылдай берген. Каргы болгаш Мөген-Бүрен деп ийи сумуларлыг Мөңгүн-Тайга кожуунга ол кээрге, Мугур хемниң унун дургаар хавак кырында Кара-Даг баарында Мугур-Аксы сууржугашта кудумчу, херими-даа чок, каш борбак бажыңнар, школа, эмнелге, клуб, радиостанция бар болган. Чеже-даа аңгы кожуун апарган болза, харылзаа болгаш саң-хөө килдистери Барыын-Хемчик кожуунга чагыртыр, Мөңгүн-Тайга кожуун даргазы Тондар Салчак, нам кожкомунуң секретары Бегзи Түлүш, аревэ кожкомунуң даргазы Михаил Көже олар ажылдап турган.
ССРЭ-же оор ёзу-биле немец-фашистиг Германия халдаан үеде Кечил (Курзук-Кечил) Чүлдүм оглу Иргиттиң удуртканы кожууннуң «кызыл кош» комиссиязы, ооң оралакчызы Кыргыс Сундуй оглу Шөмбүл олар аревэчи аныяктар-биле кады фронтуже чорудар белектерни дүн-хүн чок чыып, шалыпкын ажылдап турганнар. Фронтуга дузаламчы кылдыр халаска бода, шээр мал-маганын, эът, дүк, саржаг, акшаны берип, хой кежи тоннарны, хол-хаптарны, чеңи-чоктарны даарааш, мөңгүн-тайгажылар эң идепкейлиг, харам чокка чорудуп турган. Фронтуга дузаламчы көргүскен чүс-чүс мөңгүн-тайгажылар, кызыл кош чедирген Саны-Шири, Мөген-Бүрен сумузундан Хорлуу кадай-биле ол эгин кожа чурттап, оларга чоргаарланып чораан. Ада-чурттуң Улуг дайынынче аъттаныр дээн, дыка шыңгыы шилилгени эрткен Бавуу Хойлукааевич Салчак база Маадыр-оол Кодур-оолович Иргитти чон-биле кады үдешкен. Ийи маадыр оолдарывыс Украинаның Деражно, Дубно деп суурларын немец-фашистиг эжелекчилерден хосташкан. Ровно хоорайны хостап тургаш, коргуш чок, эрес-маадыр Иргит Маадыр-оол амы-тынындан чарылган, а Бавуу аар балыглаткаш, дайындан ээп келген. Кожууннуң көдээ ажыл-агыйын дайын чылдарында уйгу-дыш чок, шыдамык хөгжүдүп, ооң бүдүрүкчүлүүн бедиткени, дайын үезинде кызымак ажылдааны дээш Кыргыс Сундуевич Шөмбүл 1943 чылда ТАР-ның Биче Хурал Президиумунуң Хүндүлел бижии болгаш 1941-1945 чылдарда Ада-чурттуң Улуг дайынының үезинде «Күш-ажылчы шылгарал дээш» деп медаль-биле шаңнаткан.
Ачам дайын үезинде Мөңгүн-Тайга кожууннуң Каргы сумузунуң хамаатызы болур авам Сеңмит Бурушкаковна Салчак-биле өг-бүле болуп чурттааш, он ийи ажы-төлдүг болганнар. Ол 12 ажы-төлден оглу Олег Совет Армияның хүрээлеңинге албан эрттирип тургаш, озал-ондактан амы-тынындан чарылган, а беш ажы-төлү аарыгдан мөчээннер. Арткан чеди ажы-төлү Тывазының хөгжүлдезинге үре-түңнелдиг үлүүн киирип чораан-даа, чоруур-даа.
Авам хөй ажы-төлүн өстүрбүшаан, колхоз-совхозтуң сезоннуг ажылдары – хой кыргылдазы, тууйбу бүдүрүлгезинге иженип, кожууннуң амыдыралга комбинадынга пенсияже үнгүже даараныкчылап ажылдаан. Үре-түңнелдиг ажылы дээш хүндүлел бижиктер, алды катап даараныр машиналар-биле шаңнаткан.
Дайын соондагы чылдарда ачамның «Малчын» колхозту даргалааш, Мөңгүн-Тайга кожууннуң күүсекчи комитединге база Мугур-Аксында одалга (хөмүр) складының инженеринге үре-түңнелдиг ажылын үнелеп, ССРЭ үезинде «Күш-ажылчы шылгарал», «Ада-чурттуң Улуг дайынынга тиилээниниң 30 чылы дээш», «Күш-ажылдың хоочуну» деп медальдар болгаш оон-даа өске шаңналдарны тывыскан. Ол «Коммунистиг партияның хүрээлеңинге 50 чыл болганы дээш» деп хөрек демдээ-биле база шаңнаткан.
Альпинизм болгаш спорт талазы-биле К.С. Шөмбүл 1938 чылда Даг-Алтайның эң бедик даа Белуханың (4506 м) шыпшык бажынче 35 өөрү-биле кады бир дугаар үнүп, альпинизмниң нормативтерин чедиишкинниг дужаагаш, «Турист», «Альпинист» деп хөрек демдектери-биле шаңнаткан; 1946 чылдың сес ай 14-те Чөөн Сибирь болгаш Тываның эң бедик даа – Мөңгүн-Тайганың (3976 м) шыпшык бажынга Москвадан сес, Тывадан дөрт альпинист өөрү-биле бир-ле дугаар чедип, Кызыл тукту киискиткеннер. Ол ышкаш К.С. Шөмбүл Мөңгүн-Тайга кожууннуң шыдыраага хөй дакпыр чемпиону.
Мөңгүн-Тайга кожууннуң Мугур-Аксы суурунда ачамның адын мөңгежиткен Кыргыс Шөмбүл кудумчузунуң бары – биске ажы-төлүнге улуг чоргаарал болгаш харыысалга.
Кыргыс Сундуй оглу Шөмбүлдүң дугайында Юрий Промптов «Азия диптиң төвүнде» деп номунда база Зоя Донгактың «Тура-соруктуң шыпшыы» номунда делгереңгейи-биле чырыткан.
Ачам Шөмбүл Кыргыс Сундуй оглу даараныкчы, Маадыр ие авам Шөмбүл (Салчак) Сеңмит Бурушкак уруу мени кара чажымдан күш-ажылга, спортка, уран чүүлге, ылаңгыя улустуң аас чогаалынга хандыкшытканнар. Чаш, элээди база өөреникчи чылдарым Мөңгүн-Тайга кожууннуң Каргы сумузунга эрткен. Мугур-Аксы ортумак школазын доозупкаш, Томск хоорайның эмчи институдун 1976 чылда педиатр эмчи мергежилдиг доостум. Ол-ла чылын Мөңгүн-Тайга кожууннуң төп эмнелгезинге педиатр эмчи, кол эмчиниң оралакчызы, оон кол эмчизи бооп 1992 чылга чедир ажылдадым. Ол ажылдап келген чылдарымда Мөңгүн-Тайгага бичии чаштарның өлүп-хораарын хөлчок эвээжедип, аарыгларны чавырылдырып, а чаштарның төрүттүнерин Тыва Республикага эң бедик деңнелче көдүрүп, Мугур-Аксынга бичии уруглар чыдып эмнээр салбырны болгаш сүт кухнязын ажыдып, сүттен кылган кефирни чаштарга доктаамал берген турарын чедип алган мен. Бо бүгү кылган ажылдарымны чон үнелеп, үстүнде яамылар эскерип, 1991 чылда ССРЭ-ниң Кадык камгалал яамызы меңээ «Кадык камгалалының тергиини» деп хүндүлүг демдекти тывысканы, Тыва Республиканың чагырыкчызының Хүндүлел бижии-биле шаңнааны өөрүнчүг. Ол-ла үелерде чон-биле сырый харылзаалыг хөй-ниити ажылы – кожууннуң Херээженнер чөвүлелиниң оралакчы даргазы бооп, кожуун база суму депутадынга хөй удаа депшидип кызып ажылдааным Мөңгүн-Тайга кожууннуң, Мөген-Бүрен болгаш Каргы сумуларының ажылын хөгжүдеринге, чоннуң кадыын быжыглаарынга өмек-дөмек болган.
Хүндүлүг дыштанылгаже үнүп, шала улгады берген назынымда Москва хоорайда А.М. Горький аттыг Литература институдунуң Дээди курстарын болгаш аспирантуразын доозуп, чогаал ажылынче шымны бердим. Өөм ээзи Каргы сумузунуң хамаатызы Кара-оол Биче-оолович Донгак Мугур-Аксы суурнуң барык чартыын туттургаш, райкүүскомнуң оралакчы даргазынче депшиттирди. Ооң-биле эптиг-демниг чурттааш, дөрт ажы-төлдүг болдувус. 1996 чылдың август 23-те өөм ээзи сугга дүшкен кижини камгалап кааш, бодунуң амы-тынындан чарылганы, бо хүннерге чедир тывылбааны кончуг хомуданчыг болду, ону читкен соонда «Эрес-дидим чоруу» дээш орден-биле шаңнаан.
Зоя КЫРГЫС-ДОНГАК, эмчи, Россияның Чогаалчылар болгаш журналистер эвилелдериниң кежигүнү, аспирант.
Москва хоорай.
“Шын” №35 2005 чылдың сентябрь 11
