Картофельди чон “Ийиги хлеб” деп адай бергени барымдаалыг. Чурттакчы чонга хлеб чедишпес дайын-чаалыг, аш-чуттуг үелерде кижилерниң кол чеми картофель болуп, олар картофельдиң ачызында ашка алыспаанының барымдаалары кижи төрелгетенниң төөгүзүнде бар. Картофель тарып өстүрериниң технологиязы дыка нарын эвес, тараа болгаш ногаа дээн ышкаш культураларга деңнээрге, бүдүреринге чарыгдалдар эвээш, кадагалап шыгжаары бөдүүн культура аймаа.
Тываның Баштыңы албан-дужаалга Владислав Ховалыг ажылдай бергеш, өг-бүлелерниң хууда дузалал ажыл-агыйларынга картофельди көвүдедир тарып өстүрер эгелээшкинни үндүрген. Ол эгелээшкинни улам сайзыраңгайжыдып, “Өг-бүлениң шыгжамыры” деп төлевилелди боттандырарын республиканың удуртукчузу саналдаан. Төлевилелдиң сорулгазы – чурттакчы чонну картофель тарып өстүреринге хөйү-биле хаара тудары, өг-бүлелерниң хууда ажыл-агыйларынга картофельди тарып өстүрериниң хемчээлин көвүдедири. Алыс сорулгазы – Тываның чурттакчы чонун картофель-биле хандырарын долузу-биле чедип алыры.
Тываның Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем яамызының медээлери-биле алырга, 2024 чылда республикага ниитизи-биле 16,3 муң тонна картофельди тарып өстүрген, картофельдиң ортумак дүжүдү бир гадан 113,4 центнер болган. А бо дээрге Тываның чурттакчы бүрүзүнге онааштыр 65 килограмм картофельди тарып өстүргени ол-дур. Республикага чоруткан тускай шинчилелдерниң түңнелинде Тываның чурттакчы бүрүзү бир чыл дургузунда 90 килограмм картофельди чемге ажыглаарын эртемденнер сүмелээн. 2024 чылда деңнел ёзугаар алырга, 25 килограмм картофельди кижи бүрүзү чемге чедир ажыглавайн турар-дыр.
Апрель айның баштайгы хүннериниң бирээзинде регионнуң удуртукчузу Владислав Ховалыг “Өг-бүлениң шыгжамыры” төлевилелди боттандырып турарынга хамаарыштыр чөвүлел хуралды Көдээ ажыл-агый яамызының удуртулгазының болгаш кожууннарның администрацияларының даргаларының киржилгези-биле эрттирген. Бо чазын “Өг-бүлениң шыгжамыры” төлевилелди боттандырып турарының дугайында көдээ ажыл-агый сайыды Юрий Оруспай хуралдың киржикчилеринге дыңнаткан. Өг-бүлелерден аңгыда, төлевилелге боттары ажылдыг кылдыр бүрүткеткен хамаатыларны хаара тутканын ол чугаалаан. Бай-Тайга, Чөөн-Хемчик, Чаа-Хөл, Бии-Хем дээш ниитизи-биле 10 кожуундан боттары ажылдыг 24 хамааты “Өг-бүлениң шыгжамыры” төлевилелге киржир күзелин май айның эгезинде илереткеннер. Оон бээр оларның саны көвүдээни чугаажок. Агаар-бойдузунуң байдалы ногаа тарып өстүреринге таарымчалыг эвес Өвүр, Эрзин болгаш Мөңгүн-Тайга кожууннар губернатор төлевилелинге киришпейн турар.
Бажыңнар чанында огород участоктарындан аңгыда, чурттакчылыг черлерден дашкаар шөлдерге коллективтиг огород аргазы-биле картофель олуртурун организастаарын база чөвүлел хуралга чугаалашкан. Картофель тарып өстүрериниң бо организастыг аргазынга кожууннар төптеринде болгаш хоорайларда хөй квартиралыг бажыңнарның чурттакчыларын болгаш картофельди хөйү-биле тарып өстүрер күзелдиг хамаатыларны хаара тудуп болур.
Республикага ниитизи-биле 112 га шөлге бо чылын картофельди тарып өстүрерин планнаан. Аңаа 224,4 тонна үрезинни тарып олуртур. 146 тонна картофель үрезини курлавырда бар. Чедишпес үрезинни кожа регионнардан садып алырынга 5,6 сая рубль акшаны Тываның Көдээ ажыл-агый яамызы үндүрүп берген.
План ёзугаар картофель үрезинин июнь айның 10-нуң хүнүнге чедир тарып олуртур ужурлуг. Ынчалза-даа агаар-бойдустуң бо чазын кургаг болганы-биле шөлдерни суггарар, үрезин олуртурунга белеткээр ажылдарны хынамчалыг чорудуп турганы-биле холбаштыр чамдык кожууннарда картофель үрезинин олуртуру элээн соңгаарлаан. Бо хүннерде картофель үрезини олуртуру адакталып турар. Баш бурунгаар санаашкыннар ёзугаар алырга, 112 га шөлден күзүн 12 муң тонна картофельди ажаап алыр ужурлуг.
Кожууннардан медээлер ёзугаар алырга, май айның ийиги чартыында картофель үрезинин олуртуп тарыыры кидин түлүк апарган, чүге дээрге картофель шөлдери белеткеттинген, бо чугула ажылды доозарының үези келген.
Бии-Хем кожууннуң чагыргазының көдээ ажыл-агый килдизи пенсионерлерге болгаш тускай шериг операциязының киржикчилериниң өг-бүлелеринге картофель тарып өстүрер шөлдү белеткеп бээринге дузаны организастаан.
“Аян-Агро” кызыгаарлаан харыысалгалыг ниитилел Бии-Хем кожуунда амыдырал-чуртталгазының байдалы берге 19 өг-бүлеге картофель үрезинин берип, ачы-буян дузазын чедирген. Үрезин алган өг-бүлелер картофельдиң бедик дүжүдүн ажаап өстүргеш, ооң чамдыызын келир чылгы картофельдиң үрезининге кадагалап алыр ужурлуг.
Тараачын-фермер ажыл-агыйларлыг Норчунмаа Түлүш биле Татьяна Ажы олар “Өг-бүле шыгжамыры” губернатор төлевилелиниң киржикчи бүрүзүнге 3–4 шоодай картофель үрезинин дуза кылдыр бергеннер. Ч.А. Иргиттиң, В.С. Мучичканың, С.В. Ховалыгның өг-бүлелери картофель үрезинин алганнар.
Бии-Хем кожууннуң Тарлаг сумузунуң чурттакчызы Аэлита Лакпар дөрт га черге картофель үрезинин олуртурун май айның ортаа үезинде, агаар-бойдустуң таарымчалыг байдалында чоруткан.
Чөөн-Хемчик кожууннуң Кызыл-Хадың деп черге “Өг-бүле шыгжамыры” губернатор төлевилелиниң киржикчилеринге 10 га шөлдү тускайлап берген. Ол шөлдүң суггарылгазын хөлдендирип суггарар арга-биле чоруткан. Аңаа картофель үрезинин тускай дайынчы операцияның киржикчилериниң өг-бүлелери биле губернатор төлевилелиниң киржикчилери олурткан.
“Өг-бүле шыгжамыры” губернатор төлевилелиниң Барыын-Хемчик кожууннуң Эрги-Барлык сумузундан киржикчизи Эрес Хомушку картофельдиң келир күскү дүжүдүнүң быжыг таваан салып, үрезинни өй-шаанда тарып олурткан.
Ш. МОҢГУШ.
Чурукту соцчеткиден хоолгалаан.
“Шын” №20 2025 чылдың май 29
