Тывага “Төрээн дыл болгаш чогаалдың тергиин башкызы – 2023” Бүгү-россия чергелиг профессионал мергежил мөөрейиниң республика чадазы үш хүн дургузунда уламчылаан. Республиканың тыва дыл болгаш чогаал башкылары база уруглар садының кижизидикчи башкылары боттарының профессионал билиглерин болгаш методиказын шыңгыы шииткекчилер мурнунга таныштырып, шылгалданы эрткеннер.
Методиктиг мастерская болгаш ажык кичээлдер соонда түңнел чадазында үш башкы мастер-класстар мөөрейинге ажылдарын шииткекчилерге сонуургаткан. Ук мөөрейниң тиилекчизи – Кызылдың Интернационалчы дайынчылар аттыг 12 дугаар школазының 17 чыл стажтыг тыва дыл болгаш чогаал башкызы Салбак Монгуш. Ол өөреникчилерге тыва чогаал кичээлинде болгаш класстан дашкаар кичээл үезинде тыва дылга мультфильмнер чогаадырынга шенелде ажылдарны чорудуп турар. Ол күзүн тыва дылга мультфильмнер чогаадыр Влади Сааяның семинарларынга өөренген. Мөөрей үезинде Салим Сүрүң-оолдуң “Аът болгаш оор” баснязынга үндезилеп, уругларга мультфильм чогаадыры-биле чурук чуруурунуң болгаш үн каасталгазын чорударынга мастер-классты эрттирген. Чуруурунга сонуургалдыг уругларга класстан дашкаар кичээлдер үезинде мультфильмнерни чогаадып болур дээрзин ол чугаалап турар.
Мөөрейниң төнчү чадазының үш киржикчи башкыларының арга-дуржулгазы бедик, шыырак белеткелдиг дээрзин Салбак Монгуш демдеглээн.
– Шыдаар дуржулгавысты, билиглеривисти көргүзүп кириштивис. Чааскаан тиилелге чедип алыры болдунмас. Бүгү башкы эш-өөрүмнүң ачызында, оларның арга-сүмезинге даянып киришкеш, эки түңнелдиг болдум – деп, Салбак Монгуш коллегаларынга өөрүп четтиргенин илереткен.
Ол мөөрейниң ажык кичээлинге тыва дылдың онзагайын көргүзери-биле кадыг демдек-биле бижиир 9 сөстүң дугайында тайылбырлаан. Тыва дылды өөренмейн турар уругларның амыдыралынга ук сөстер черле херек апаар деп сорулга-биле кичээлдиң темазын киржикчи башкы албан-биле ынчаар шилип алган. Уруглар төрээн дылын школада өөренмейн-даа турар болза, бажыңынга ада-иези-биле тыва дылга чугаалажып турар болгаш, өк-биле адаар үннерни шын адап, тыва дылдың онзагайларын билип турар дугайында Салбак Монгуш чугаалаан. Частырыг – эге школага орус класска өөренир шилилгени кылганы деп башкы демдеглеп турар.
– Дыл – кижиниң өске улус-биле харылзажыр чепсээ. Кижи кайы хире хөй дыл билир, ол хире күштүг болур. Кайы-даа дылдан ойталавайн, күзел бар болза, каш янзы дылдарны өөренип алырга, олар кижиниң бодунга херек. Тыва дыл башкызы азы журналист болуру албан эвес. Анаа бөдүүн амыдыралга чон-биле аралажып чугаалажырынга, айтырыглар шиитпирлээринге чепсек тыва дыл биске черле херек – деп, Салбак Монгуш дылдың дузазын онзалап чугулалаан.
Ооң чугаалап турары-биле алырга, улуг кижиге бодаарга, чаш уругнуң угааны каш-даа дылды чергелештир шиңгээдип болур. Ооң угаанынга каш-даа дыл сыңа бээр. Ынчангаш англи дылды уруглар садындан база 1-2-ги класстан тура өөредип турар. Уругларның билиг сактып алыры чиик турда, каш-даа дылды өөредип алырын башкы ада-иелерге сүмелеп турар. Оон ыңай, ада-иениң төрээн дылын өөредиринден черле ойталавазы чугула. Тыва дылын билир уруг төрээн чериниң культуразын, ёзу-чаңчылдарын болгаш тыва кижиниң үндезин аажы-чаңынга өөренип алыр. Ол каяа-даа тыва кижи болур. Күдээлеп, келиннеп чеде берген таварылгада, культура, аажы-чаң, ёзу-чаңчыл билбес кижи эпчок байдалдарга таваржыр.
– Тыва дылды уруглар аразынга сайзырадыр дизе, интернет четкизинге тыва каналдарны чогаадыр. Уруглар чем кылырының, торт быжырарының, тыва тон быжарының бүгү технологияларын болгаш төлевирлиг курстарын тывалап тайылбырлаарга, ынчан билип ап болур. Амгы үеде уруглар телефонунга YouTube, Тик-ток көрүп турар болгай. Аңаа тыва дыл кырынга каналдар чогаадып, блогерлер тыва дыл кырынга чугаалажыр болза, уруглар төрээн дылын билир болур – деп, Салбак Монгуш тыва дылды сайзырадыр дугайында бодалдары-биле үлешкен.
Төрээн дылдың болгаш чогаалдың тергиин башкызы мөөрейниң II-ги болгаш III-кү черлериниң шаңналдарын Хову-Аксы школазының башкызы Алла Ховалыг, Ш.Ч. Сат аттыг Чаа-Хөл школазының башкызы Аянмаа Даваа алганнар.
«Школа назыны четпээн уругларның төрээн дылынга чугаазын сайзырадыр эң тергиин практика» деп чаа номинацияга I-ги черге Мугур-Аксы суурнуң «Хамнаарак» уруглар садының кижизидикчи башкызы Элла Донгак, II-ги черге Бай-Тайга кожууннуң Кызыл-Даг суурунуң «Хүнчүгеш» уруглар садының кижизидикчи башкызы Нелля Оптуг-оол, III-кү черге Кызыл-Мажалык суурнуң «Алёнушка» уруглар садының башкызы Сайзана Ооржак төлептиг болганнар.
Мөөрейниң ийи номинациязының тергииннери Салбак Монгуш биле Элла Донгак Тываны төлээлеп, Карачаево-Черкессияга күзүн Россия мөөрейинге киржир. Ол ышкаш оларны өөредилге сайыдының хүлээлгезин күүседип турар Елена Хардикованың чөвүлекчилери кылдыр томуйлаан.
/ Алиса ДОНГАК.
"Шын" №31 2023 чылдың апрель 29
