Апрель 29-та Республиканың К. Чуковский аттыг уругларның ном саңынга сураглыг якут чогаалчы Николай Лугиновтуң “Кустук” (Челээш) деп чечен чогаалының тыва дылче очулдурган номунуң таныштырылгазы болган. Аңаа ТР-ниң Дээди Хуралының (парламентизиниң) депутады Белекмаа Мунге, Тываның улустуң чогаалчылары, журналистер, Кызылдың А. Чыргал-оол аттыг уран чүүл колледжизиниң библиотека-информастыг ажыл-чорудулга салбырының сургуулдары болгаш номга сонуургалдыглар киришкен.
Номнуң таныштырылгазының эгезинде Якутияның улустуң чогаалчызы Николай Алексеевичиниң өөрүп четтиргенин илереткен видеозун чыылганнар сонуургап көрген:
“Экии, эргим тываларым! Мээң бижээн чечен чогаалымның ному тыва дылда үнүп келгенинге канчаар-даа аажок өөрүп тур мен. Ону очулдурган Карина Монгушка четтирдим! Ном парлалгаже үнүп кээрге, үр-даа болбаанда, төндүр саттына бергенин, меңээ безин артпаанын дыңнааш, номчукчуларым силерге мөгейдим. Четтирдим, тываларым! Бо номдан аңгыда, тыва дылче “Чиңгис-Хаанның дужаалы-биле” деп тоожумну Сайлыкмаа Комбу очулдурган чүве.
Мен Тывага, ооң чонунга дыка ынак мен, төрелдерим деп санаар мен. Чүге дээрге бистиң якуттарның-даа, тываларның-даа ук-төөгүвүс чаңгыс дөстен үнген болгай. Бис уранхайлар бис. Чиңгис-Хаан үезинде тыва уранхайжылар коргуш чок, эрес-дидим полководчулар болуп, моол шеригни баштап чораан. Сүбедей маадыр Чиңгис-Хаанның эң-не мерген угаанныг чөвүлекчизи, кончуг нарын халдаашкыннарының стратегтиг планнаашкынын база ол кылып турган болза, амгы ТШО-да тываларывыс маадырлыг чоруун көргүспүшаан-дыр. Ынчангаш тыва чонумга мөгейдим. Моон-даа соңгаар тываларның салым-чолун кезээде хайгаарап, дыңнаалап чоруур мен” – деп, сураглыг якут чогаалчы чугаалаан.
Делегейниң аңгы-аңгы дылдарынче очулдуртунган, Россияның Күрүне шаңналынга төлептиг болган чечен чогаалды тыва дылче журналист Карина Монгуш 2010 чылда очулдурган. Номну Тываның Ю. Кюнзегеш аттыг ном үндүрер чери 2022 чылда парлап үндүрген.
ТР-ниң Дээди Хуралының депутады Белекмаа Мунге тыва дылда чаа номнар хөй үнүп турар-ла болза, улам эки деп демдеглээш, “Карина Кара-ооловнаның мындыг онза ном үндүрүп алганынга өөрүп тур бис. Чурагайлыг технологиялар үезинде бистиң өзүп олурар салгалывыс номга сонуургалдыг болуру дыка чугула. Чүге дээрге ном – бистиң ажы-төлдеривистиң кижизиттинер кол үндезини ол болгай” — деп чугаалаан.
“Сураглыг якут чогаалчы бо номунда чеже-даа ыттар дугайында бижип турар болза, ында кижилерниң мөзү-бүдүжүнге хамаарышкан нарын айтырыгларны көдүрүп турар. Ол ышкаш бойдусче, дириг амытаннарже, кижилерниң бот-боттарынче хамаарылгазының дугайында база. Кустук – ыт ады-дыр. Очулдурарга, Челээш дээн. Бо чечен чогаалды А. Чеховтуң “Каштанка”, Г. Троепольскийниң “Ак Бим Кара-кулак” деп хөйге билдингир чогаалдарынга дөмейлеп болур. Ылаңгыя аныяк-өскенге бо номну номчуурун сүмелээр-дир мен. Николай Лугиновтуң бижип турар чогаалдарының дылы чидиг, философчу утказы ханы, номчуштуг. Ылаңгыя чогаал бижип эгелеп турар аныяктарга бо улуг чогаалчыдан үлегер ап, чогаалды канчаар бижиирин оон өөренип көрүп алыр болза, артык эвес деп бодаар мен. “Кустук” деп ном бодунуң номчукчуларын дораан тып алганынга өөрүп, байыр чедирип тур мен!” — деп, Тываның улустуң чогаалчызы, Ю. Кюнзегеш аттыг ном үндүрер черниң кол редактору Николай Куулар сөс алгаш, чугаалаан.
Хөйге билдингир аныяк шүлүкчү Чечена Монгуш номнуң тыва дылда очулгазын номчааш, харлыгып, карааның чажын тудуп шыдавайн турганын чугаалаан:
“Номну холга тудуп, ажыдып көре бергеш, ол-ла хевээр салдыкпайн, төндүр номчудум. Номчукчунуң кичээнгейин мынчаар хаара туда бээр кылдыр чогаалчының бижип кааны-даа, ону тыва дылче очулдурганы-даа тулган-дыр. Шынчы чорук, чашпаа чорук, каржы, кажар чорук дээш өске-даа кижилерде бар аажы-чаңны ыттар таварыштыр көргүскени, бүзүрел турда, кандыг-даа бергелерни ажып эрте бээр дээн утканы дыка-ла күштүг болгаш дээштиг киирген-дир. Шынап-ла, кижилерни ыгладыптар чогаал Күрүне шаңналынга төлептиг болбастың аргазы чок. Ол ышкаш номнуң номчукчуларже дораан тарай бергени база ооң бадыткалы. Бо номну ылаңгыя школачыларга номчуурун сүмелексеп тур мен” — деп, Чечена Мандан-ооловна чугаалаан.
“Кустук” деп чечен чогаал ном кылдыр чырыкче үнмээнде, баштай “Тываның аныяктары” солунга парлаттынган соонда, очулга талазы-биле бир дугаар үнелелди М.Б. Кенин-Лопсан кылганын Карина Монгуш сактып чугаалаан: “Бир эртен ажылга олурумда, хүндүлүг Кенин-Лопсан Борахович долгап келгеш, ыт дугайында чечен чогаалды сен очулдурдуң бе, доп-дораан меңээ кел!” – дээн. Корга-корга чеде бээримге, бижик кагар машиназынга бир-ле чүве парлааш, тутсуп берген. Номчуурумга, эки күзээшкиннер соонда, очулга кылырын чөпшээредим деп бижээш, таңма баскаш, адын салып каан болган. Ол хевээр дидимненип, очулга ажылын ам-даа улаштырып чор мен. Кандыг-даа документиден артык үнелээрим ол бижикти камнап чорумда-ла, чылдар эрткен тудум саазында бижиктиң будуу куураргаш, тода номчуттунмас болу бергени харааданчыг. Ийи дугаар үнелелди Россияның болгаш Тываның улустуң артизи Люндуп Солун-оол кылгаш, радиога номчуп каарым ол деп чедип келген. Бо сураглыг артист “Тыва” КТРК-ның радиоэфирлериниң алдын фондузунда үнүн арттырганынга мөгейип чор мен” — дээрге, библиотека ажылдакчылары хүндүлүг артистиң номчуп каан үнүнге баш бурунгаар белеткеп алган видеоматериалын көргүспүшаан, чыылганнарга дыңнаткан.
Республиканың К. Чуковский аттыг ном саңының директору Сылдысмаа Лопсан ТР-ниң культура сайыдының мурнундан байыр чедириишкинин кылгаш, К.К. Монгушка хөй чылдар дургузунда культура адырын чырыдарындан аңгыда, Республиканың караа көрбес улуска тускайлаттынган ном саңынга дыңнаар номнарны номчуп чорууру дээш, ТР-ниң Культура яамызының хөрек демдээн тывыскан.
Чырыкче үнгенден бээр үш чыл болганда, номнуң “хылбык-доюн” организастап эрттирген библиотека ажылдакчыларынга, аңаа киришкен Тываның сураглыг чогаалчыларынга болгаш өске-даа аалчыларынга Карина Монгуш өөрүп четтиргенин илереткеш, аяк шайже аалчыларын чалаан.
Бистиң корр.
Чуруктарны интернеттен алган.
“Шын” №17 2025 чылдың май 8
