Октябрь 5 – Башкы хүнү
Самагалдайның 1 дугаар ортумак школазы 1929 чылда тургустунган, ам 94 харлыг. Бо школа Тываның өске школалары ышкаш онзагай төөгүлүг. Мен бо чүүлүмге школаның тургустунуп келгениниң төөгүзүн эвес, а ол школаның буурап дүшкеш, төтчеглеттингеш, катап «дирилгениниң» дугайында биживейн баар аргам чок. Чүге дизе ол бүгүнү көрүп келген херечи мен ийин. Ажы-төлүм база аңаа өөренип турганнар, ынчангаш ук школа меңээ эргим.
Самагалдайга 1980–1983 чылдарда Дружба кудумчузунга ийи каът бир чаа школаны армян омак-сөөктүг тудугжуларга туттурган. Чаа школаның ажыдыышкыны 1983 чылдың сентябрь айда байырлыг байдалга эрткен чүве. Ооң эң баштайгы директору Ая Кара-ооловна Лопсан. Эрги баштайгы школа ынчан Советская (ам А. Кунаа) кудумчузунга турган. Бо школага ажылдаары-биле эге школаны арттырып каан. Маңаа эге школа, улуг школа, интернат, чемненилге чери арткан – ол аар чүъктү эге школаның башкыларынга чүдүрүп каан, ынчангаш оларга дыка-ла берге апарган. Ол дөрт бажыңны одаары, интернатта ажы-төлдү ажаап-тежээри, аъшкарып-чемгерери дээш өске-даа ажыл-агыйжы айтырыглар-ла көвей.
Бо чугула айтырыгларже райкүүском-даа, өөредилге килдизи-даа чогуур кичээнгейни салбайн барган, чаа школаже көжериниң мурнунда, бо талазы-биле баш бурунгаар төлевилел-чарыгдалдарны бюджетче киирип, ыяк бадылап алыр турган. Ынчангаш эге школаның башкылары бо талазы-биле үстүкү черлерже каш удаа чедип, айтырыгны көдүрүп турза-даа, огулуг чүү-даа бүтпээн. Соок кыш-даа дүшкен, 1983–1984 чылдың кыжын ажып эртип алыры бергедей бээрге, эге школаның башкылары бичии өөреникчилерин эдерткеш, чаа школаже көжер ужурга таварышкан. Ада-иелер, бис-биле, хурал-даа эрттиргеннер, көжеринге дузалашкан бис. Ынчаарда интернат база хагдынган. Интернатты катап тургузары-биле чон каш чыл удаа айтырыгны көдүрүп турза-даа, чүү-даа бүтпээн.
ТӨТЧЕГЛЕТТИНГЕН ШКОЛА
Самагалдайның баштайгы школазының оран-савазы 1983 чылдың декабрь айдан эгелеп, 1987 чылдың сентябрь айга чедир ээн калган. Ында арткан дөрт өөредилге черлери шупту ээн. Ээн арткан черлерни улус чандыр көөр эвес, баштай соңгаларын, рамаларын уштуп аппарган. Чоорту эжиктер-даа, эт-сеп-даа артпаан. Ажы-төлдүң өөренип, чурттап, чемненип турган черлери төтчеглеттинген. Чайгы үеде ол хайыраан школаны көрген болза, дыка чаржынчыг: инектер изигден девээлеп, ында таваар хөлестеп чыдар, хаваннар ында-мында маңнашкан. Чурум чок кижилерниң чыглып, арагалаар чери апарган. Үстүкү черлерниң тоомча чогундан бо школа мындыг чаржынчыг байдалга келгени ол.
«Ам канчалза экил?» деп айтырыг СЭКП Тес-Хем райкомунуң оргкилдис эргелекчизиниң оралакчызынга ажылдап турган дээди эртемниг башкы Мөңге Чамзыевич Чамзырынны дүвүредип турган. Ол ооң мурнунда районнуң О-Шынаа ортумак школазын чедиишкинниг удуртуп, директорлап турган арга-дуржулгалыг башкы. Кызылдың педагогика институдунуң физика-математика салбырын дооскан, өөнүң ишти Екатерина Дамбаевна база дээди эртемниг тыва дыл башкызы. Ажыл-агыйжы, мал-маган база тудуп турар кежээ, эп-найыралдыг, үлегерлиг өг-бүле болгай. Бо школаны катап тургузар сорулганы мурнунга салып алган Мөңге Чамзыевич районнуң удуртукчу даргаларынга төлевилел-дөзевилел документилерин баш удур санап белеткээш, чугаа-сүмени кылып четкен. Ол улус-биле ажылдап-даа, чугаалажып-даа билир, кандыг-даа ажылды сегирип алгаш, ону ыяап-ла эчизинге чедир кылбаанда, сагыжы ханмас кижи. Районнуң удуртукчуларын Мөңге Чамзыевич бодунче ээлдирип шыдаан. Оон улаштыр 1987 чылдың март–апрель айларында республиканың Өөредилге яамызынче, Сайыттар чөвүлелинче каш удаа чедип, бүгү факт-барымдааларны киирип тургаш, бадыткап шыдаан, оларның деткимчези Мөңге Чамзыевичини чалгынналдырыпкан. Партия райкому (Куулар С.С.), райкүүском (Достай С.М.), өөредилге килдизи (Кочега Ш.-К.С.) районнуң организацияларын, совхозтарны, бүгү чонну бо школаны катап ажылдадып, тудуг-септелге ажылдарынга дуза кадып, деткииринче угландырган.
ХАЙНЫЫШКЫННЫГ АЖЫЛ-ИШ
Ажыл-даа хайныышкынныг-ла эгелээн. Ол дээрге 1987 чылдың апрель айның төнчүзү. Районнуң тудуг-септелге эргелели (Оюн К.Ч.) борта эң улуг рольду ойнаан. Субботниктерни организастап, чон М.Ч. Чамзырынның ол буянныг эгелээшкинин, ажыл-херээн бүрүнү-биле деткип, дузалажып кирипкен. Мөңге Чамзыевичиниң уйгу-дыш чок ажылдааны, төккен дери хилис барбаан. Школага ажылдаар башкыларның, аңаа өөренир өөреникчилерниң даңзызын районнуң өөредилге килдизи-биле сүмележип тургаш, кылганнар: эге школа турган черни райОНО боду септеп кылгаш, ынаар көжер, аңаа ажылдаар, а интернат турган черге эге школа турар, а улуг школага баштай долу эвес ортумак школаны ажыдар, чоорту ортумак школаже шилчиир деп шиитпирлээннер. Даңзы тургузарының талазы-биле Чамзыевичиниң өөнүң ишти Екатерина Дамбаевна улуг ажылды кылып чоруткан, ол өөнүң ээзинге таарымчалыг байдалды тургузуп берип, эгин-кожа кады ажылдап турган. Школаны дүрген ажыдар сорулга-биле М.Ч. Чамзырын эжиктерни, өске-даа эт-херекселдерни Кызылга дугурушкаш, кылдырткаш, эккелдирткен. Ол үеде школаның ажыл-агый эргелекчизинге Саян-оол Дамбар ажылдап турган. Ам эге болгаш улуг школаларның база чемненир черниң бижиктерин кылдырары-биле Самагалдайның чаа школазында чурулга, черчение башкызы Солаан Шалыкович Севен-биле дугуржуп чугаалашкан. Ол башкы 1987 чылдың июнь айда, өөредилге төне бээрге, бо төрээн школазынга ажылдаары-биле чедип келген. Солаан Шалыкович чурукчу, чазаныкчы, даш чонукчузу, арга-дуржулгалыг, талантылыг ус-шевер кижи. Ол дыштаныр хүн дивейн, школазының иштики-даштыкы каасталгазын кончуг чараш шеверлеп кылган. Ол дээрге берге, нарын ажыл. Оон улаштыр школага чурулга, черчение кичээлдерин башкылавышаан, «Чонар-даш» бөлгүмүн ажылдадып, өөреникчилерин бо ус-шевер ажылга өөредип-кижизидип келген хоочун башкы.
Мөңге Чамзыевич баштаан эр башкылар Борис Бадаң, Солаан Севен, Кодур-оол Куулар, Марат Оюн база школаның ажыл-агый эргелекчизи С. Дамбар олар школаның девискээринде кудук чанынга суг шыгжаар улуг доскаарны, оон суг бадырар чиңге хоолайларны дуңзаалаары-биле районнуң «Сельхозтехника» организациязының арга-дуржулгалыг каңнакчызы Өнер-оол Монгуштуң удуртулгазы-биле кызымаккай ажылдааннар. Ногаа аймаан тарып, өстүрери-биле шывыглыг улуг теплицаны, ооң чанынга янзы-бүрү чечектер тарыыр шөлдү демир четки-биле дуглааш, эжикти кылган. Оон улаштыр спортчу шөлдү кончуг таарымчалыг кылдыр кылганнар. Ол бүгүнү кылган школаның эр башкыларынга мөгейбес арга чок, оларга мактал болгаш хүндүткел!
Ам аңаа ногаа аймаан, чечектерни, сирень ыяштарны тарып өстүреринге дуржулгалыг башкы херек. Мөңге Чамзыевич ол үеде СЭКП Тес-Хем райкомунга херээженнер ортузунга ажыл чорудар килдистиң эргелекчизи Энзимаа Хүлеровна Намзалды ажылче чалаан. Ол ооң мурнунда Кызыл районнуң Кара-Хаак ортумак школазын үр чылдарда чедиишкинниг удуртуп келген дуржулгалыг башкы. Э.Х. Намзал 1987 чылдың май айның эгезинде школага келген. Ооң удуртулгазы-биле ногаа, кат-чимис, чечектер тарып өстүрери-биле каш машина кара хөрзүннү, өдекти төктүрген. Энзимаа Хүлеровна Кызылдан мыжырар-катты, инек-караан база сиреньни эккеп тарыттырган. База ол ышкаш помидор, перецтиң өзүмнерин, огурецтиң үрезиннерин база эккелдирген. Школаның херээжен башкыларын эвилелдеп алгаш, ол бүгүнү тарааннар. Чайын, күзүн бо улуг шөлдү көөрге, чаражын чүү дээр: янзы-бүрү чечектер саглаңнаан, сирень чечектелген, укроп, ногааның чыдының чаагайын! Херээжен башкыларның мында төккен дери, күжү, школазынга бердингени сиңниккен. Энзимаа Хүлеровна ол бүгүнү ажаап, суггарары-биле аңаа өөренир өөреникчилерни графиктеп алгаш, башкарып чайлаан.
ЧОГААДЫКЧЫ ЁЗУ-БИЛЕ АЖЫЛДАП ЭГЕЛЭЭН
Самагалдайның ол долу эвес ортумак школазын 1987 чылдың сентябрь 1-де байырлыг байдалга ажыткан чүве. Ол-даа кончуг онзагай, уттундурбас, төөгүже кирген чараш, чоргааранчыг-ла байырлал. Энзимаа Хүлеровна школага бажың ажылы кичээлин эрттирбишаан, школаның «Чемзигбей» деп аттыг чемненир чериниң адрезин дериткеш, ону удуртуп турган. Школага күзүн алдын күс байырлалын бедик деңнелге организастап, школаның шөлүнге ногаа аймаан, кат-чимис, чечектерни ажаап-өстүрүп турган өөреникчилерни шаннап-мактап турганы оларның хей-аъдын көдүрүп ажаап алганы чаагай дүжүдүн «Чемзигбейге» ажыглап турганнар. Өөреникчилерни күш-ажылга өөредип-кижизидери чугула деп чүүлдү Энзимаа Хүлеровна бадыткап келгени кончуг шын. Амгы үеде школалар бо айтырыгже эглип келгени кончуг чугула. Өөреникчилерни, ылаңгыя кыс уругларны национал тыва чемни кылырынга база национал тыва хепти быжып, даараарынга өөредип турган. Бо талазы-биле Э.Х. Намзал «Холу чемзиг авам сөңү» деп номун 1995 чылда үндүрген. Чоорту школага бо талазы-биле тускай Программаны ажылдап кылгаш, бадыладып алганы улуг чедиишкин. Самагалдайның долу эвес ортумак школазынга ёзу-чаңчылдарны өөредир төп кылганы Энзимаа Хүлеровнаның кызымаккай, чогаадыкчы ёзу-биле үре-түңнелдиг ажылдааны-дыр. Сагынгыр-тывынгыр, дыка-ла ажылгыр-кежээ башкы ийин.
ЭКИ АЖЫЛДЫГ ШКОЛАЛАР САНЫНГА КИРГЕН
Школаның коллективи школаның 60 чыл оюн 1989 чылдың күзүнүнде бедик деңнелге организастап эрттирген. Мөңге Чамзыевич Чамзырынның удуртуп, директорлаан бо школазы республиканың эки ажылдыг школаларының аразынче кирип, алдар-ады-даа алгаанынга чоргаарланмас арга чок. Мында школаның өске-даа башкыларының киирген үлүг-хуузу, кызымаккай ажылы бар. Ындыгларга М.К. Бумбажай, Б.М. Сувандии, Е.Д. Чамзырын, С.Л. Санчат, М.С. Тюлюш, Л.Б. Чорбаан, Х.Э. Чооду, Л.К. Дугар-оол, М.Д. Чөмбүрүк, И.Д. Самбуу, Б.Б. Бадаң, А.А.Монгуш, С.Ш Севен болгаш школага үр чылдарда кызымаккай ажылдап чораан, а ам аравыста чок башкыларга К.Б. Куулар Р.К. Балдаң, И.И. Шимит, З.С Нурзат., Д.Т. Дамба-Хуурак, Э.Х. Намзал хамааржыр, олар төрээн школазынга балалбас исти арттырып каан төлептиг башкылар. Төтчеглеттинген школаны катап диргизип алырынга үстүнде бижээним башкылар болгаш өске-даа аныяк башкылар үлүг-хуузун киирип ажылдааннар.
Школаны катап диргискеш, ажылдаткан кол маадырны М.Ч. Чамзырынны, 1994 чылда Тыва Республиканың Өөредилге яамызынга ажылдаары-биле чалап аппарган. Өөнүң ишти Екатерина Дамбаевна ТывКУ-га ажылдай берген. Кызымаккай, хөй чылдарда үре-түңнелдиг ажылы дээш М.Ч. Чамзырынның алган чамдык шаңналдары: “РФ-тиң өөредилгезиниң хүндүлүг ажылдакчызы», “ТР-ниң өөредилгезиниң алдарлыг ажылдакчызы», «Тес-Хем кожууннуң өөредилгезиниң алдарлыг ажылдакчызы» аттар болгаш хөй-хөй хүндүлел бижиктерниң эдилекчизи. Екатерина Дамбаевнаның кол чедиишкиннери: филология эртемнериниң кандидады, доцент, РФ-тиң Улус өөредилгезиниң тергиини, Тыва АССР-ниң школаларының алдарлыг башкызы, ТывКУ-нуң алдарлыг башкызы, Тес-Хем кожууннуң өөредилгезиниң алдарлыг ажылдакчызы.
Ук школага ажылдап чораан башкыларга, техниктиг ажылчыннарга база амгы үеде ажылдап турар аныяк башкыларга, черле ниити школа коллективинге, оларның чымыштыг ажыл-ижинге Самагалдайның 250 чыл оюн таварыштыр база Башкының болгаш дагдыныкчының чылы-биле ол ышкаш Башкылар хүнү-биле байыр чедирбишаан, чедиишкиннерни, сайзыралды күзедим.
Сереңмаа ШОЙДУН,
«ТР-ниң алдарлыг ажылдакчызы»,«Шылгараңгай күш-ажылы дээш» деп медальдың эдилекчизи, Тес-Хем кожууннуң хүндүлүг хамаатызы.
«Шын» №75 2023 чылдың октябрь 4
