Чогаалчы дугайында
Саян дагларының мурнуу эдээн куду аккан Куйлуг-Хем унунда Ак-Хая деп куй дужунда күзегде өдекке Эйлиг-Хем чурттуг Кыргыс Кажыкайович Туң-оол биле Үрбүн-Кашпал чурттуг Сой-Сүрүң Шойдуковна Сат оларның өг-бүлезинге 1943 чылдың октябрь айның 21-де оол төрүттүнген. Оглу октябрь айда төрүттүнген боорга, Октябрь деп адап алганнар. Аныяк өг-бүле он ажы-төлдүг болган: беш оол, беш кыс.
Оларның улугларының бирээзи болгаш, орлан-шоваа Октябрь дуңмаларын өпейлеп, ойнадып, ада-иезинге дузалажып, Үрбүн-Кашпалдың кадыр-каскал хаяларынга, мээстеринге өшкү-хой кадарып, теректер, дыттар, чыраа талдар хаажылаан Куйлуг-Хемниң кылаң кара суунга өөрү-биле эштип ойнап өскен.
Шору өзүп келген элээди оол үезинде Октябрь бир катап кыс эштерин эдертип алгаш, элээн бедикте Ак-Хая куйже киирген. Олар көөрге, ында ширээ ышкаш калбак хаяда хеңмелендир кадып калган, куурарган шыва тоннуг, оргумчулуг кижи олурган. Ооң солагай талакы чаагының сөөгү халайтыр бадып келгени Октябрьның сагыжынга артып калган.
Ол куйга олура «бурганнаан» кижи, 1923 чылда репрессиялаткаш, Бии-Хемден Чаа-Хөлдүң Үрбүн-Кашпалынче шөлүткен, соонда барып, «XX чүс чылда Тываның алдарлыг кижилери» деп Күрүне номунда ады кирген, улуг эртемден лама башкы Лопсан-Осур Далайович Маады-дыр.
Октябрьның ада-иези амыдыралының аайы-биле Чаа-Хөл чоогунда Улуг-Хем кыдыында «татарлар» суурунга көжүп келген. Ачазының авазы кыдат уктуг Юнь-Сун Ту база ол суурга чурттап турган. Октябрьны ада-иези оглун школаже ийи-даа чыл өөретпейн турарга, кырган-авазы оларны сургап тургаш, оолду сургуулдадып чоруткан. Татарлар суурунуң орус, тыва, татар, хакас оолдары Чаа-Хөлде школаже чадаг кылаштап чедип турганнар. Школаже чоруурда, кичээлдер соонда чанарда, бот-боттарын манажып, чаңгыс-даа эжин кагбас, кады кылаштажып чанар. Октябрь эжи Покоянов Ваня-биле дыка эп-найыралдыг турган, үргүлчү кады чоруур.
Октябрь 1–2 класска өөренип турда, кырган-авазы Юнь-Сун дүъш үезинде кээп чемгерерге, эштеринден ыядып, бүдүү дүрген чемненип алырын сактып чугаалаар кижи. Кырган-авазынга Октябрь аажок ынак, ооң назы-хары улгады бээрге, ажаап-тежээп чораан.
Октябрь биле мен 7 класска 1961 чылда кады өөренип эгеледивис. Орус дыл болгаш чогаал башкызы Валентина Григорьевна Гребеникова бир катап хостуг темага чогаал бижип эккээр онаалга биске берген. Октябрь хөлчок солун фантастиктиг чүүл бижип алган. Эң эки база чараш чогаадыг дээш башкы бүдүн класска номчуп берген. «Келир үеде чогаалчы болур кижи-дир сен» – деп Октябрьны мактаан. Улуг башкы өттүр билген, часпаан болган-дыр.
Тараалаң Шаңчыга Чаа-Хөл школазының өөреникчилери орус, тыва дээш өске-даа омак-сөөк оолдар, кыстар башкыларывыс-биле кады аңаа каш-даа күзүн шефтеп четкен бис. Ынчан «Каңмыылдыг» бригаданың турлаанга каш бажыңчыгаштар база ийи барак турган. Дүжүттүң элбээ-даа аажок. Ажык дээр адаанда шаң долу тарааны кургадыр эжип, машиналарга чүдүрүп турдувус. Орус, хакас оолдар, кыстар аразынга өскен болгаш, орус дылды Октябрь арыг билир кижи. Кежээниң-не орус дылга солун төөгүлер чугаалаар, чамдыктары тоолзуг-даа боор. Оларны база катап чугаалап бээрин катап-катап дилеп, дыңнаар бис.
Октябрьның баяннаары хөлчок. Ынчан интернатка субботаларда ойнап-хөглээр, танцылаар бис. Вальс, танго, плясоваяны, “Челер-Ойну” баянга ойнаарын катап-катап дилээр, мага хандыр хөглээр турдувус. Чаа-Хөлдүң келир үеде чогаалчылары А.А. Даржай, О.К. Туң-оол, Ш.М. Суваң, журналистер В.Ф. Чадамба, Арапчор Осур, композиторлар К.М. Бегзи, Юрий Сундуй дээш өскелер-даа ол буянныг интернатка ынчан чурттаан-дыр.
Школага база интернатка үнүп турган «Чүглүг сөс» деп чечен чогаал хана солунунуң чурукчузу Октябрь. Ол алызындан шевер болгаш, чонар-даштан дүрзүлер чазаарынга, баяннаарынга, гитаралаарынга, ырлаарынга, аңнаар, балыктаарынга ынак.
Октябрь Туң-оол, Николай Шыырап, Владимир Чадамба дээш өске-даа оолдар чайгы дыштанылга үезинде эртемден А.Д. Грачының удуртканы археология экспедициязынга ажылдап, Чаа-Хөл шынаазының төөгүлүг базырыктарны казып ажылдааннар.
Бичиизинден-не Октябрь кончуг орлан-эрес оол чораан. Ооң күш-шыдалдыын, шыдамыкайын, эштирин кады ойнап, өөренип өскен эштери магадап сактып чугаалажыр улус. Күш-культура башкызы, хостуг хүрешке ССРЭ-ниң спорт мастери, Октябрьның чаңгыс классчызы Мөңге Маадыевич Чадамба: «Октябрь мени Улуг-Хем кежир эштиринге өөреткен. Баштай бир септен өске сепче эштип кежер, улаштыр эжингеш, ол чарыкче кеже бээр. Улуг-Хем эриинге эштип өскен болгаш, эштип турда, балык-ла. Ийи холун ооргазынга баглап каар бис, дыйлаңайнып чорааш, септи эштип кеже бээр кижи».
Тыва Республиканың күш-культуразының болгаш спортунуң алдарлыг ажылдакчызы, Россия деңнелдиг спорт хоочуну, чаңгыс классчызы Николай Түлүшович Шыыраптың сактыышкыны: «Хемче сайлыктаарынга, шылбадап даш-даа октаарынга Октябрьга чедер кижи чок. Улуг-Хем район чергелиг школачылар маргылдаазынга киришкен бис. Копьёну Октябрь демдеглеп каан шыйыгны ажыр октаарга, ындында ыяш херимге барып кадалы берген. Кол судья Бахтин башкы хөлчок мактаан. Шала бичежек дурт-сынныг оолдан та кайын кээп турар күш чүве, бир-ле эп, бир-ле талант бар болган боор».
Чаа-Хөл ортумак школазын дооскан соонда, хөгжүмге салым-чаяанныг болгаш, Октябрь Кыргысович Кара-Тал суурнуң көдээ клувунуң эргелекчизинге ажылдап турган. “Найырал” совхозка тудугжулап база ажылдаан. 1970–1973 чылдарда Кызылдың эмчи училищезинге өөренип, диш эмчизи эртемни чедиишкинниг дооскаш, Улуг-Хем кожуунда Арыг-Үзүү эмнелгезинге хөй чылдар дургузунда диш эмчилеп ажылдаан.
Чогаалчының кол чөленгиижи, өөнүң ээзи Делгермаа Туматовна Чамзырай Арыг-Үзүү эмнелгезиниң божуур салбырынга 40 чыл үзүктел чок ажылдаан, шаңнал-мактал четкен, «ТР-ниң кадык камгалалының алдарлыг эмчизи» атка төлептиг болган.
Эмчи өг-бүле оолду, кысты кижизидип өстүрүп, эртем-билигге чедирип, өглеп-баштап каан. Беш уйнуу (ачыларын) карактажыр база уйнуунуң уруун (чичизин) көрүп эргеледир аас-кежиктиг болганнар. Уруу Рену Октябрьовна Оюн авазының изин баскан, Балгазынның эмнелгезинде хөй чыл ажылдап чоруур. Оглу Орлан Октябрьович база өг-бүлелиг, Украинада тускай шериг операциязының киржикчизи.
Салым-чаяанныг кижи чүге-даа салым-чаяанныг. Баштайгы «Кавай черим» деп номундан эгелеп номчукчуларның сонуургалын Октябрь Туң-оол чаалап алган. Хөөлбек адаанче хөмдүнген төрээн суурунуң дугайында шүлүүнде кижи ыызы кээр одуругларында, бүгү сагыш-сеткилиниң ханызындан бижиттинген чечен чугааларында ие-бойдуска хумагалал, баштайгы ынакшылдың чырык күжү, амыдыралдың удурланышкак овур-хевири каракка көстүп кээр кылдыр уран-чечен илереттинген.
С.К. Токаның 100 харынга тураскааткан чогаал мөөрейинге, «Төрээн черинге хөөннешкек төрел чонумнуң ураны», «Ыры, шүлүк чогаалдарын мөңгежидээл», «Ушпа кулун, турба кулун» болгаш өске-даа республика болгаш кожуун деңнелдиг мөөрейлерге ооң чогаалдары бедии-биле үнеледип, шаңналдыг черлерге төлептиг болган.
«Октябрь Кыргысовичиниң шүлүктери-даа, чечен чугаалары-даа хөлчок шыырак, Чогаадыкчы салым-чаяаны «Тываның улустуң чогаалчызы» атка чедир бышкан, чүгле ол атты ап четтикпээни хомуданчыг» – деп, Тыва Республиканың улустуң чогаалчызы Н.Ш. Куулар чугаалаар кижи.
«Современная литература народов России» деп 750 арынныг проза антологиязынче 50 аңгы национал регионнардан 115 чогаалчының чогаалдарын киирген. Ында Чечен Ирбижейниң, Октябрь Туң-оолдуң, Мария Күжүгеттиң онза чараш чечен чугаалары парлаттынган. 2018 чылдың төнчүзүнде үнген-даа болза, бо ном Тывага 2020 чылда келген. Бүгү Россия чергелиг антологияга чогаалы парлаттынар дээрге-ле чогаалчының кайгамчыктыг салым-чаяанының херечизи-дир.
Дегут ДЕМЧИК,
РФ-тиң журналистер, ТР-ниң чогаалчылар эвилелдериниң кежигүнү.
"Шын" №55, 2023 чылдың июль 26