Кадык кижи карактарын шийип алыр-даа болза, караа көрбес кижилерниң долгандыр өртемчейни канчаар шиңгээдип, канчаар хүлээп ап турарын черле билбес болур. Чүгле бодунуң кежинге эрткеш, билип каар деп чүүлдү Хеймер-оол Донгак эки билир.
Ол ажы-төлүн өстүрүп, өске эш-өөрү ышкаш бурунгаар сорулгаларлыг, үзел-бодалдыг турган. 2009 чылда, оттуг-көстүг 24 харлыг аныяк оол турда, карактарынга күштүг хан базыышкыны болган. Ооң түңнелинде долгандыр өртемчей хенертен караңгы дүмбей апарган. Хеймер-оол Хүреңович муңгаргай бодалдарга хөме алзып чораанын, сула салдынмайн бергелерни канчаар ажып эрткенин ажыт-чажыт чокка чугаалап берген.
– Амыдыралыңар ийи кезекке чарлып турар дээр болза, частырыг болбас ыйнаан. Өскелерге өөредиг болур кылдыр бодуңарның эрткен орууңарны төөгүп бээр силер бе?
– Аныяк кижи бүрүзү чуртталгага ынак, эртен багай чүүл болу бээр деп караңгы бодалдар чок, өөрүшкү-маңнайлыг чурттап чоруур болгай. Мен шак-ла ындыг турган мен. Караам адыгжыларның дег эки көөр турган, шуут көрбейн баар мен деп бодал сагышка кайыын турган. Ынчалза-даа чуртталгага чүү-даа турар. Төрээн Мөңгүн-Тайгамга, Мугур-Аксынга электромонтёр кылдыр ажылдап чораан мен. Хенертен карактарымга хан базыышкыны болган, чүнү-даа көрбейн бардым. Чогум ооң мурнунда аарыгның демдектери черле турган. Чижээ, карактар ажыыр, кургаар, кызар дээш. Ынчан ону каяа улуг херекке алыр мен. Бир эвес глаукоманы изии-биле эмневес болза, бүрүнү-биле согурарып болур, айыылы улуг. Мен ону бодум кежимге эртип чор мен.
– Эгезинде эң берге үелерни канчап ажып эртип турдуңар?
– Аарышкылыг, бергезин чүге деңнээр боор. Сагыш-сеткилим ундарап, багай бодалдарга хөме алзып, улуг хилинчекти эрткен мен. Чүнү-даа канчаар дээримге, болдунмас. Долгандыр чүү-даа көзүлбес, каш базым кылгаш-ла, аңдарлып, үзүп, тээктелир турдум. Чоорту базым кылыр бетинде эки боданып алгаш, долгандыр турар чүүлдерни суйбааш, ынчан бурунгаар базым кылыр апарган мен. Бодуңнуң чурттап олурар бажыңың безин улуг айыылды тургузуптар деп чүүлдү ынчан билген мен. Эге дээрезинде бажыңымның ишти болгаш даштын шиңгээдип эгелээн мен. Оон чоорту ниитилел аразынче кирип, дидим апардым. Кижи бүрүзү аңгы болур, чамдык улус ундаралга чыл-чылдары-биле алзып алган чурттап чоруур, азы өске оранче суг аъттаныксаар күзелдиг болурлар. А быжыг тура-соруктуг кижилер бергелерге торулбайн, улаштыр демисежип кириптерлер. Чижээ, мен чеже-даа сергектенип чоруур болзумза, сагыш-сеткилим хөмүрере бээр үелер туруп келир.
Бажымга тергиин бодал кирип келирге, боттандырарын бодаар мен. Ынчалза-даа караа көрбес кижиге дыка хөй шаптараазыннар тургустунуп кээр. Бурган башкының хайырлаан чараш чуртталгазын анаа-ла хилис эрттирип алыр эвес мен. Ынчангаш ниитилелге ажыктыг чүүлдер кылыксаар мен. Бодум шаам-биле сайзырап чоруур мен. Кызылдың башкы институдунда логопед талазында өөренип тур мен. Караа көрбес уругларны бодумнуң арга-чижээмге даянгаш, өөредиксээр күзелим боттандырар бир аргам-дыр ийин. Тифлобашкы Сайлык Дондупка өөредилге практиказын эртип турар мен. Ол дээрге бедик арга-дуржулгалыг специалист-тир, үргүлчү Москваның күрүнениң башкы институдунга билиин бедидип ап турар.
– Өөредилгеден аңгыда, кандыг сонуургалдарлыг силер, Хеймер-оол Хүреңович?
– Ырлаарынга ынак мен. Арга-шинээ кызыгаарлыг улустуң аразынга мөөрейлерге киришкеш, бо-ла бирги чер алыр турдум. Тыва танцылар самнаар салым-чаяаным черле турган, караам көрбестей-даа бээрге, танцы-самым кагбаан мен. Ол ышкаш шүлүктер чогаадырымга, сеткил хөңнүм чиигээр. Бис кадыы кызыгаарлыг кижилер спорт-биле өңнүктешпейн, бажыңга олурар болзувусса, өске аарыглар база нептерээр. Ынчангаш шоудаун, кросс дээн ышкаш биске тааржыр спорт хевирлеринге шуптузунга сундулуг мен. Сула шимчээшкиннер кылырга, караа көрбес кижиге чуртталга янзы-бүрү өңнерлиг апаар чорду.
– Кадык кижилерден артык идепкейжи чурттап чоруур ышкажыл силер. Ам планнарыңар кандыгыл?
— Үе дыка дүрген өскерлип турар-дыр. Ынчангаш медицина талазында янзы-бүрү чаартылгалар-биле таныжып, шиңгээдиксээр мен. Чараш делегейивисти база катап көрүп эгелээр дээш шупту аргаларны тыварын кызыдар мен. Кол сорулгам ол-дур. Кандыг-даа бергелер таваржып келирге, сула салдынмазы чугула. Эң кол чүүл үш ажы-төлүмнүң канчаар өзүп, доругуп турарын көрбес мен деп бодапкаш, диагнозум-биле демисежип кириптим. Мугур-Аксындан Кызылга келгеш, шупту чогуур күрүне албан черлеринден дуза дилеп чоруп каан мен. Улаштыр Саян ашкаш, өске улуг хоорайларның клиникаларынче каш катап бардым, ону санаары безин берге. 10 чыл дургузунда аай-дедир чоруп келдим. Бир эвес кижи кызар болза, шупту чүүлдү чедип алыр. Түңнелинде, 2019 чылда Уфа хоорайдан чагаа келген. Меңээ кезиишкин эрттирери-биле консультацияже чалаан болду. Шуут ындыг улуг аас-кежикке бүзүревээн мен. Сагыш-сеткилим хөлзээрин канчаар. Амырап-даа, коргуп-даа турар мен.
– Кезиишкиниңер кандыг эрткен?
– Кезиишкин кылыры консультацияның түңнелинден хамааржыр турган. Бир эвес кезиишкин багай эртер болза, өске органнарга багай салдарлыг болур айыылы улуг. Ынчангаш дедир чанарымда өске кижиниң дузазы чугула херек. Социал адыр ажылдакчыларындан дуза дилээр ужурга таварыштым. Дыка-ла биче сеткилдиг кижилер ажылдап турар болду. Башкортостанче мээң-биле аныяк специалист Чаян Вячеславович аъттаныпкан. Бо назынымда кайгамчык эриг баарлыг кижилерни билир мен. Оларның бирээзи ол — социал ажылдакчы оол. Амгы үеде “Ада-чурт камгалакчылары” фондуда ажылдап турар деп дыңнадым.
Кезиишкин мурнунда девидээримге, мени оожургадып шаг болган кижи. Анализтерим харыылары эки болган. Улуг арга-дуржулгалыг хирург кезиишкинни эки эрттирген. Миннип келгеш, ол дораан караам ажыттым. Чүү-даа өскерилбээн болду, долгандыр өртемчей ол-ла хевээр дүмбей. Бир неделя эрткен соонда, хенертен бүлүртүң хевир көстүп келген. Ии, мээң өөрүшкүмнү чүге деңнээр, алгы-кышкы, ыы-сыы. Ылап-ла өөрүшкүнүң карак чажы ынчан төгүлген. Чаян Вячеславович менден артык амыраан. Мээң кайы хире хилинчектенип чоруурумну ол көрген болгай. Кезиишкин соонда Уфада карак болгаш пластика хирургиязынче 6 катап барган мен. Тускай эм караамче дамдыладып турарлар. Караам көөрү чүгээр апарган. Чүгле улуг объектилерни бүлүртүң көрүп турар мен. Эң кол өөрүшкүм – хүн биле дүннү ылгап шыдаптар апарганым. Канчаарга-даа дүмбей турган үелерге деңнээрге, черле эки-дир.
– Өг-бүлеңер болгаш өске-даа чоок кижилериңер эки медээге хөлчок өөрээн боор аа.
– Караам көрбес үелеримде улуг уруум меңээ ачы-дузазын дендии-ле көргүскен кижи. Мээң сеткил-сагыжымны, муңгаралымны база эки билир кижи ол. Мен кызымга чоргаарланып чоруур мен. Ол ам 19 харлыг. Эмчи мергежилин шиңгээдип ап турар. Ол ышкаш бичии оол биле кыстыг мен. Олар дээш шупту бергелерни ажып эртип, кызып чор мен. Чаптанчыг ажы-төлүм дыка-ла мени деткидилер. Ам-даа аныяк мен. Бурунгаар сорулгаларым хөй. Кижи изиг күзелдиг болза, чүнү-даа ажып эртиптер-дир. Караа көрбес, арга-шинээ кызыгаарлыг-даа болза, чүгле сула салдынмазы чугула.
– Хеймер-оол Хүреңович, өөредиглиг интервьюңар дээш улуу-биле четтирдим, ажыл-херээңер бүдүп чорзун. Аас-кежикти “Шын” солуннуң мурнунда күзээр-дир мен.
Олча ОНДАР.
Чуруктарны Х.Х. Донгактың хууда архивинден алган.
«Шын» №7 2025 чылдың февраль 27
