Бо хүннерде тускай шериг операциязынга хамаарыштыр ол-бо диген чугаа-соотту социал четкилерге бо-ла номчуур-дур мен. Ынчангаш бодум хуумда ол бүгү болуушкуннарның хайныгып үнген чылдагааннарынче катап эглип, сактып чугаалажырын саналдадым.
Он чыл бурунгаар амы-хууда херектерим аайы-биле Молдавияже аян-чорук бар чыткан мен. Москвадан Кишинёвка чедир поездилептерге, маршрут аайы-биле чамдык пассажирлер Киевке дүжер, ынчангаш Украинаның девискээрин албан таварып эртер.
2014 чылдың апрель – Украинаның девискээринге майданчыларның тура халып, үймээн үндүрүп турган чазы. Москвадан Кишинёвче поездиге олурупкан үемде, ол дээрезинде байдалдың дүшкүүрлүүн чедир билбес турганым ол. Дүүн чаа-ла хостуг, найыралдыг, акы-дуңмалышкы хамаарылгалар турган болгай. Ынчангы рейске чүгле Россияның 2 хамаатызы бар болган бис. Бирээзи мен, тыва омактыг, а өскези хайнак – авазы украин, ачазы орус уруг. Ол танывазым уругнуң ада-иези Украинага чурттап турган. Ындыг-даа болза, российжи паспорттуг боорга, шак ол уругнуң чемоданын катап-катап хынап, үжеп-чиндип шаг болган. Поезд шимчеп үнүптери билек, ынчап кээп айыылдың улуун билип кааш, дыка-ла корткан мен. Украина девискээринче киирер каайлы черинге кээривиске, овчарка ыттар четкен шериг хептиг улус мээң ап чораан чүъгүмнү аңдара-дүңдере соп, үжеп-чиндип шаг болган. Ылдыртыныптар хире сылдаг дилеп турары илдең болду. Экизи көрген, мен Украинаже эвес, а Кишиневче бар чыдар билеттиг боорда, славян эвес, а азиат шырайлыг болганым мени камгалаан деп бодаар мен. Купеге кады чорааным, танывазым угбай мени оожургадып, чугаалажып чорааш, Киевке келгеш, дүже берген. Киев таварып эртип бар чорувуста, «Майданчылар мыяда, ырак эвесте» дижип, вагонга чораан улус улуг дүвүрээзин-биле сымыранчып чоруур чүве. Украина девискээринден үне бергеш, улуг тынып, сагыжым ажып келген.
Ынчан Кызыл хоорайга Украинадан дезип келген хамаатылар көстүгүлеп келген. Тывадан гуманитарлыг дузаны база чорудуп турганын сактыр-дыр мен.
Бо чылдар дургузунда тайбың дээр адаанда Тывада чурттап чоруур болгаш, ында чоннуң кайы хире кызагдаашкыннарга таваржып турганын билбес бис. Ол бүгүнү массалыг информация чепсектеринге көргүзүп-даа турза, херекке албас, кайда-чүде өске планетада болуп турар ышкаш болур ийик чоп. Херек кырында ол чазын майданчыларның үймээнинден чеже-чеже чаш ажы-төл, иелер, назы-хары дөгүй берген чон амы-тынындан чарылганыл, ону санап-түңнээри безин берге.
Эрге-чагырга, акша-көпей хунаашкан кижилерден хамык ужур үнгени билдингир. Ынчалза-даа украин эрге-чагырга бир дугаар базым кылдыр ук чурттуң девискээринде чурттап турар барык он чыгыы сая чонну төрээн орус дылынга чугааланырын хоруурундан эгелээн. Хөй янзы омак-сөөк чон чурттап турар күрүнелерде 3–4-даа чоннуң кол ажыглап турар дылы күрүне дылдары кылдыр дең эргелиг ажыглаттынып турар болур ийик. А Украина ынча хөй хамаатыларының төрээн дылын күрүне дылы эргезин дүжүрген. Кудумчуга безин орустап чугаалажыры айыылдыг апарган.
Ол үеде Украинаның девискээринче кирип турган Донецк болгаш Луганск областары чаа украин чагырганың дылга хамаарыштыр политиказынга чөпшээрешпээнин илередип, удурланып эгелээн. Донецкиниң болгаш Луганскының чурттакчы чону орус дылдың статузун Украинага өскертир дугайында негелдени салырга, Украинаның ынчангы президентизи Александр Турчинов хамааты эргелерин камгалаан хамаатыларны үймээнчилер, террористер деп адааш, оларга удур туржуп, 2014 чылдың апрель 15-те Украинаның мурнуу чөөн чүгүнге күш-биле дайынчы операцияны чарлаан.
Шак мындыг байдалга Донецк болгаш Луганск ол-ла чылдың май 11-де референдум эрттиргеш, чонунуң хөй кезииниң шиитпирлээни-биле, боттарын улусчу республикалар кылдыр эде адаттынган. Ынчалза-даа чоннуң шиитпирин хүлээп албайн, Украина чаа тургустунган республикаларга сес чылдың дургузунда күш дөгээр операциязын уламчылап келген. Тайбың амыдырал дугайында керээни чарып-даа алгаш, украин эрге-чагырга баштааннар сөзүнге ээ болбайн, тайбың чонну узуткаарынче угланган дайынчы хөделиишкиннерин уламчылап келген. Ол сес чыл дургузунда кайы хире коргунчуг болуушкуннар болуп турганын дыңнап, көрүп келдивис. Ынчалза-даа кижи амытанның мээ-медерелиниң тургустунганы ындыг – багай чүүлдер чоорту уттундуруп эгелээр. Ынчангаш катап сактып, катап көрүп, катап номчуп турар болзувусса эки.
Шак ол тайбың чонга удур украин чагырганың чорудуп келгени ханныг дайынны бүгү делегейниң чону, политиктери сес чыл дургузунда анаа хажыызындан хайгаарап келген. Чүү-даа чүвениң эрии долар, ынчангаш 2021 чылдың ноябрь 18-те РФ-тиң Президентизи Владимир Путин Даштыкы херектер яамызының хуралынга айыыл чок чоруктуң керээзин чарып, кызагдаашкынга таварышкан Донецк болгаш Луганск республикаларынга айыыл чок байдалды тургузар дугайында документ белеткээр айтырыгны көдүрген. 2021 чылдың декабрь 17-де Россия ук документиниң төлевилелин белеткээн. Ол документиде АКШ болгаш Альянс чурттарынга негелделерни салган – АКШ-тың Россияның девискээринче чоокшулавазын, аңаа ок-чепсек чазылдырбазының дугайында негелде. Боттарының хостуг хамааты эргелерин негээн чонну узуткаарынче угланган дайынчы болуушкуннарны соксадыр деп Россияның негелдезин украин удуртукчулар болгаш оларның артында “ээлери” хүлээп албаан. Ынчангаш Россия Донецк биле Луганск республикаларны хамаарылга чок бот-догуннаан республикалар кылдыр хүлээп алганын чарлаан. Ынчан ук республикаларның чурттакчы чону Россияның хоргадалының адаанче камгалал дилеп кирер аргалыг апарган: 68 муң ажыг донбассчылар Ростов облазынче көжүп кирген, оларны Россияның 43 региону хүлээп ап, тайбың амыдырал тудар арганы берген.
2022 чылдың февраль айда шак мындыг байдалдарга тускай шериг операциязы эгелээн. Операцияның кол сорулгазы – Украинада чурттап турар орус омактыг чоннуң төрээн дылынга чугаалажыр эргелерин камгалаары, православ чүдүлгелиг чонну кызагдаарын болдурбазы, фашист чорукту узуткаары болгаш украин шериглерниң Донецк болгаш Луганск республикаларында дайынчы хөделиишкиннерин соксадыры. А операцияның эгелээринге идиг берген ажыт-чажыт болуушкуннар база эвээш эвес. Чижээ, НАТО-нуң Россияның камгаланыр күчү-күжүн эвээжедип, базып алырынче чүткүп турары тодаргай. Оон аңгыда, бистиң хөй омак-сөөк чурттакчы чоннуң улуг күрүневисти алгыштырып, маргыштырып тургаш, Россия Федерациязын шаанда ССРЭ-ни ышкаш кылдыр буурап дүжүрерин күзеп турар күрүнелер бар болгай. Ынчангаш-ла тускай шериг операциязында киржип турар чоннарны, регионнарны аразында артыкташтырып, нациялар аразынче сөөк октап, оларны маргыштырарын доктаамал оралдажып турарын угаан-сарыылдыг улус эскерип турар. Ол бүгүге бис алыспас ужурлуг бис. Күрүневистиң, чонувустуң чаагай келир үези дээш амы-тынын харамнанмайн, демисежип турар оолдарывысты деткип, бир дем-биле хөделиривис негеттинип турар. Тускай шериг операциязы кажан төнери билдинмес, ынчалза-даа ооң кажан доостуру эвес, а тиилелгени чедип алыры чугула.
А.ОНДАР.
Чуруктарны интернет четкизинден алган.
«Шын» №72 2024 чылдың сентябрь 21
