Солуннуң эрткен үндүрүлгезинде «Коргуушкунну ажып эрткеш, чарылганы дээре» деп материал бижиирде, берге байдалга таварышкан улуска дуза кадып ажылдап турар аныяк психолог Айлаң Калзаңны редакцияже чалап, берге байдалдардан кандыг аргалар-биле уштунуп болурунуң дугайында чугаалашкан бис. Бо удаада аныяк специалистиң сүмелээни ийи психологтуг мергежилгени салдывыс. Канчап билир, херек үеде дуза-даа болур чадавас.
Куруг сандай
Бо техниканың автору – гештальт-терапияның үндезилекчизи, немец психотерапевт Фриц Перлз. Гештальт-терапия дээрге кижи бодунуң сагыш-сеткилин хандыр өөренип, билип алгаш, иштинде дойлуп турар бүгү бодалдарын, чөрүлдээлиг сагыш-сеткилин үндүрүп, оожургаар арга болур. Ону психологтуң киржилгези-биле эртер болза эки. Ынчалза-даа «Куруг сандай» деп арганы психолог чокка-даа эртип болур.
Кажан кандыг байдалдыг тургаш «Куруг сандайны» эртип болурул?
Бир-ле кижиге аажок хомудап, хорадап, килеңнеп турар болзуңарза;
Араңарда чок, аъдының бажы хоя берген чоок кижиңерге чедир чугаалавайн барган болгаш чугаалаксап чоруур чүүлдерлиг болзуңарза;
Бир-ле чүүлдү кылыптар дээш, арай чигзинип, аайын тыппайн турар болзуңарза, бодалыңарның чөрүшкек ийи аңгы байдалын чагырыштырып, чаңгыс түңнел үндүрүп алыксаан болзуңарза.
«Куруг сандай» рольдап ойнаар оюн хевирлиг техника болур. Мону эртерде, кижи албан чааскаан болур ужурлуг. Кым-даа шаптыктавас, ээн бажың болза эки. Чоокку үеде бир кижи чедип келир үени шиливээни дээре.
Канчаар кылырыл?
Аразы бир-ийи базым ырак кылдыр ийи сандайны бот-боттарынче көрүндүр салып алыр. Бирээзинге бодуңар олуруп алыр силер. Сеткилиңерде бодап алганыңар чугаалажыксаан кижиңерни мурнуңарда турар сандайда олурар кылдыр бодап алыр силер. Чаа, ам-на эгелеңер че. Бир эвес ол силерниң ашааңар азы кадайыңар болза, мындаа чаа маргышкаш, чүнү чедир чугаалаваан-дыр силер, оон эгелеп алыңар. Каш хүн иштинде чыып келген бодалдарыңарны шуптузун үндүр чугаалаптыңар. Та алгырып-кышкырып олур, та тура халааш, будунче тевит. Кол-ла чүве – мурнуңарда ол кижи олур ышкажыл. Эки-бак сөстериңерни харам чокка шуптузун үндүр «бүлгүрүптүңер». Сактырыңарга, чиигей берген-даа ышкаш силер. Ол «хөөкүй» силерни ыыт чок дыңнап олурган. Кандыг кончуг эки чоор деп таптыгзына-даа бээр силер. Чаа, силер-даа мага хандыр чаңнап, кончуттунуп, хыйланып, сөгленип, оданып, ыглап-сыктап алган силер. Ам ролюңарны солуп алгаш, чугааланып эгелээр силер. Бодуңарның сандайыңардан тургаш, өскезинге олуруп алыңар. Дыңнап олурган болгай силер, силерни чүү деп турган ийик, ам аңаа харыылаар ужурлуг силер. Ынчангаш ам бодуңар эвес, ам чаа-ла кымче алгырып турган ийик силер, ол кижи-дир силер. Харыылап эгелеңер че. Та агартынып туруңар, та изиг-изиг маргыжыңар, та могаттыныңар, та көгүдүп оожургадыңар – ол бодуңарның херээңер-дир. Ынчалза-даа чоорту билип каар силер: кым чазып турарыл, чүнү канчаар болза эки-дир, эп-найыралдыг чурттааны дээре апаар-дыр бе азы кандыг-дыр? Чоорту иштиңерде чыглып чоруур кылык-чарның, килеңниң ора-сомазы-даа артпайн, оожургай бээр силер. Ам чедип кээрге, мынча деп сөглээйн, адырам, үндүр сывырып, ойладыптайн, ойтур шанчыпкаш, тепкилеп кааптайн деп турган бодалдарыңар чиде бээр ужурлуг. Төнчүзүнде албан бот-бодуңарны өршээп калыңар.
Монодрама
Бо техника кандыг-бир шиитпир хүлээп алырда, эки-багай талаларын чедир сайгарып шыдавайн, аай-дедир чайгылып турар байдалдыг апарганда, эки дузалаар. Чижээлээрге, он чыл иштинде кады чурттапкаш, ам шуут хөңнү чокталып, чарлып алза деп бодалга кээп турар улус эртип болур. Чарлып алыр болза, чүзү экил, багай талалары кандыгыл деп айтырыгны чедир сайгарып чадап, үзе шиитпирлеп шыдавайн, үе эрттирип чоруур улуска херек.
Чүнү канчаарыл?
«Куруг сандайда» ышкаш болур, чүгле бо удаада бодуңар чааскаан болур силер. Силерниң чарлы берейн деп турар талаңар биле чарлырындан коргуп, чигзинип турар талаңар турар. База-ла бир сандайдан бир сандайже солуштур олуруп тургаш, бодуңар-биле чугаалажыр силер. Билдингир болзун дээш, «кадар», «казыыр» деп адап алыылыңар. Баштай «кадар» тала чугааланыр: өг-бүлеже ажылдаан акшазын чедир эккелбес, көзерлеп, автоматтап кааптар ашактан чарлып алганым дээре. Бажыңда шупту ажылымны бодум кылып чор ышкажыл мен: уруг-дарыымны бодум-на азырап, ыяш, хөмүрнү бодум акшам-биле садып ап, ооң идик-хевин база мен-не садып бээр-дир мен... Хомудалдарның шуптузун үндүр чугаалапкаш, «казыыр» талаже олуруп алыңар. Дадайым, уругларым ачазы чок канчаар улус боор, кижини ашаа чок дээш, өске эрлер басты бербес бе, мунуп чоруур машинам үрели бээрге, кымга кылдырып алыр мен, олчаан чааскаан кырыыр мен бе, ийи дугаар чуртталга кижи канчап тудар боор... Харын аан, ам иелээн «сүмележип» кириптер силер. Кайы талаңарже хөй чайгылып турар-дыр силер, ону эскерип, хайгаарап тургаш, шын шиитпирден үндүрүп ап болур силер.
Бо аргаларны чүгле чаңгыс катап ажыглапкаш-ла, эки талаже өскерли бээри болдунмайн барып болур. Ооң чылдагааннары янзы-бүрү. Эге дээрезинде бодуңарны сээдең кижиге дөмейлээр чадавас силер. Чоорту чаңчыгып, бодуңарның ишти-хөңнүңерни эки билип, хорадап-килеңнээн сеткилиңерни чагырып ап шыдаптар апаар силер.
Чүгле бо эвес, дыка хөй аргаларны дилеп, үргүлчү сонуургап, номчуттунуп чоруур болзуңарза, бодуңарны сайзырадып, өстүрүп алыр силер. Өг-бүлеңерни-даа камгалап ап, быжыглаар силер. Кыс кижиден дыка хөй чүве хамааржыр. Психологтар-биле харылзажып, олардан дуза дилээринден эпчоксунуп, ыядыр-даа болза, интернет деп делегей четкизинде хостуг салып турар өөредиглер, мергежилгелер, аргалар шуут эңдерик. Херек болза, адын адап бербейн, чажыт байдалга чугаалажып, дуза алыр «изиг шугумче»-даа долгап болур. Муңгарап келгеш, бир чоок эжи-биле бир шил араганы ажыдып алгаш, «хөөрежип», ишти-хөңнүн үлежири күзенчиг эвес. Ол шакта бүзүрээш, тө каап берген төөгүң үр дизе-ле бир ай болгаш үш дугаар кижиниң кулаанга чеде бээр. Шак оон хоп-чип деп чүве эгелээр – байдалыңар улам нарыыдаар. Ынчангаш тускай специалистерден дуза дилээни дээре азы кижи боду сонуургал-биле дилеп тургаш, өөренип, бодун сайзырадып, аас-кежиктиг чурттаарының дүлгүүрүн тып алыры кедилиг.
/ Надежда КУУЛАР.
Чуруктарны интернет четкизинден хоолгалаан.
“Шын” №44 2025 чылдың ноябрь 13
