2022 чылда «Бүгү Россияның чоннарының культуразының өнчү чылын» чарлаан. Ынчангаш Чуваш Республиканың Культура яамызы «Хээлеп даараан карталыг Россия» деп акцияны эгелээн. Аңаа Россияның аңгы-аңгы регионнары доозазы киржип турар. Тываның өмүнээзинден Раиса Көпеековна Тас-оол төлээлеп, Тываның картазын хээлеп даарап турар.
Тыва үндезин культура төвүнүң специализи Сонамаа Куулар:
– Тывада угулзалар даарап чоруур мастерлер ховар. Оларның бирээзи Раиса Көпеековна Тас-оол. Раиса Тас-оол 23 чылдар дургузунда угулзалар даарап ажылдап чоруур, дуржулгалыг мастер. Ынчангаш бис Көпеековнаны дилээривиске, чөпшээрешкеш, ажылды хүлээнип алган. Картаның дүрзүзүн чурукчулар Аяс Кагай-оол биле Радомир Балган чураан. Акцияны эрттирип турар Чуваш Республика регион бүрүзүнче карта даараар пөстү чорудуп берген.
Март 10-да даарап доозуптарга, Чуваш Республикаже чорудар бис. Олар шупту регионнарның хээлеп даараан карталарын чыггаш, тудуштурар. Июль 12-де, Россия хүнүнде, Надежда Георгиевна Бабкина «Хээлеп даараан карталыг Россия» деп картаның таныштырылгазын Чебоксарга кылыр. 2022 чылдың декабрь төнчүзүнге чедир Россияның регион бүрүзүнге делгелгени организастаар. Амдыызында кайы хоорайдан эгелээш, каяа доозарын билбес бис. Кызылга база чедип кээр боор деп идегел бар. Үези кээрге, кажан, каяа хемчег болурун чарлаптар бис.
Раиса Көпеековна Тас-оол:
– Мен 1990 чылда Иванов облазынга Уран чүүл училищезин доостум. Бай-Тайга кожууннуң Кызыл-Даг школазынга уругларга күш-ажыл кичээли башкылап турдум. Ынчан школага шенелде программа эгелей берген чүве. Школаның директору Ольга Болат-ооловна Күжүгет даараныр шеверлерни чалап алгаш, тыва хээлер дугайында төлевилелди таныштырган. Тываның уран дааранылгазының мастерлери Кызыл-Дагга чурттап чораан. Ынчангаш школавыска ук программаны шилип алган болган. Ол программага даянып алгаш, тыва хээлерниң аңгы-аңгы хевирлерин шенеп сайзырадып эгелээн мен. Ооң мурнунда орус хээлерни кончуг эки даарап чораан болгай мен.
Картаның ортузунда өлчей удазынын бир өске кылдыр, оон кыдыын илчирбелеп даарадым. Дыгыр-хээлерниң өңнерин болгаш ооң тургузуун база таарыштырдым. Хээниң тургузуун өөренирге, кара өң хээниң хөлегези боор. Көк өң – кол өң. Оон шала чырык өң турар ужурлуг. Эң кырынга ак өң турар. Ону чайыры дээр. Хөлегези, кол өңү, чайыры дээш хээниң тургузуун каш чыл иштинде өөредип келдим. Ам карта даараарда, ол дүрүмнерни ажыгладым.
Чурукчуларның чуруп берген картазы кончуг уткалыг. Топтап көөрге, Тываның шупту төөгүлүг, онза-солун черлери ында кирип турар. Чижээлээрге, хүн хүннеп турар. Эзир куш ужуп чоруур. Ак-көк булуттарлыг дээривис бар. Азияның төвүнде шыпшык бажында сыынныг тураскаалывысты чурааш, «Азияның төвү» деп бижээн. Чонувус хөй кезиинде сарыг шажынга чүдүп чоруур. Ынчангаш арыг лотос чечээниң кырында «Тыва» деп бижик болгаш кадактарны чураан. Тыва даглыг чер болганда, дагларны база немээн. Херээжен улузувус шаандан тура-ла ширтек сырып келгеш, ам-даа ону кылып чоруур. Ширтектиң сырыгларын хемниң чалгыы азы балык казырыы ышкаш кылдыр чурааш, даараан мен. Ооң соонда тываларда хана-карактыг деп сырыг база бар. Ол хана-карактар-биле Тываның тугунуң сарыг өңүн даарадым.
Бо ажылды кыла бээримге, база элээн нарын болду. Бодаарга, амыр. Шынында кылып эгелээрге, база төнместей бээр-дир. Эртенден кежээге чедир чүгле даараныры база болдунмас. Бажың ажылдары база бар апаар. Хүнде ийи хире шак даараар-дыр мен. Чамдык республикалар хөй кезиинде дужаапкан дээрге, далажыксап эгеледим. Чараш болгаш шынарлыг кылдыр кылып алыры чугула.
Айдың ОНДАР.
Тыва үндезин культура төвүнүң фоточуруктары
