Буян-Бадыргы - 130 чыл
Хүн ноян чуртунче чанып келген
130 чыл бурунгаар апрель 25-те Барыын-Хемчиктиң Улуг Аянгатыда Оваалыг-Хемчигештиң чоогунда Хам-Дыт деп чазаг-күзегге түреңги амыдыралдыг чурттап олурган чылгычы арат Номчула Моңгуштуң өг-бүлезинге Буян-Бадыргы төрүттүнген. Чаа-ла хар чедип, атпаңайндыр чер базып эгелээн оолчугашты Даа кожууннуң нояны Хайдып Үгер-Даа Моңгуш азырандыга алган.
Чажындан угаанныг, орлан-шоваа оолду кедизинде барып таңма тудар оглу кылдыр кижизидип, шыырак башкыларны чалап тургаш, моол, кыдат, орус, төвүт бижикке Буян-Бадыргыны азыраан адазы өөредип алган. Буянбаа (чассыткан ады) сес харлыында-ла моолдап номчуур, бижиир, чугаалаар апарган. Он харлап чорааш, "Үлегер Далай" деп судурну шээжи-биле билир, төвүт дылда бижигилээн бойдус, философия эртемнерин номчуп билир кылдыр өөренип алган.
1907 чылда, Буян-Бадыргы 15 харлыг турда, азыраан ачазы Хайдып Үгер-Даа хенертен аарааш, чок болган. Ол чок болур мурнунда, кылып чораан төре херээн уламчылаар эргени салгал дамчаан оглунга дамчыдар дугайында бижикти арттырып каан болган. Ынчалдыр Буян-Бадыргы 17 харлыында-ла таңма туткан Хүн ноян болуп, күрүне херээнге киржип эгелээн. Ол Таңды-Тыва Улус Республиканың бир дугаар Баштыңы – Чазааның Даргазы, Таңды-Тыва Арат Республиканың сайыттар Чөвүлелиниң даргазы, ТАР-ның Улустуң Революстуг Намының чиңгине секретары, ТАР-ның Даштыкы херектер, Саң-хөө яамыларының сайыдынга томуйладып ажылдаан болгаш 1921, 1924, 1926 чылдарда хүлээттинип турган Тыва күрүнениң эң баштайгы Үндезин хоойлузун чогаадып тургускан кижи база ол болуп турар.
1929 чылда күрүнеге удур контрреволюстуг ажыл-чорудулгага киришкен деп каразыттыргаш, меге, нүгүл хоп-чиптиң уржуундан хоругдаттырган болгаш, 1932 чылдың март 22-де бооладып шииттирген. Ынчан ол чаа-ла 39 харлыг турган.
Аныяк ноянны каяа боолаанын, кайда ооң сөөгү чыдарын кым-даа билбес. Буян-Бадыргыны 2007 чылда агарткан.
Хүн ноян Буян-Бадыргы – Хемчиктиң сөөлгү нояны. Чурттап эрткен үези өкпеленчиг кыска-даа болза, бир дугаар Тыва күрүнени тургузуп, хамаарышпас күрүне болурунга кол рольду ойнааш, төөгүге балалбас исти арттырып каан.
130 чыл эрткенде, эрткен апрель айның 30-де Буян-Бадыргының чырык чер кырынга төк кээп дүшкен чери – Аянгатыга тураскаал ажыдыышкыны төөгүлүг болуушкун болган. Ол хүн оон-моон чыглып келген хөй чон аразында улуг улус: “Хүн ноянывыс ам-на аал-чуртунче чанып келген-дир” – дижип, өөрүп турдулар.
📢Ноян «тыва шакка» чагыртпаан
Суурже кирип кээрге-ле, эң-не көскү черде кол кудумчунуң ужунда ак пөс-биле шуглап каан тураскаал чанында кижи бажы кизирт, аът бажы козурт, машина-терге кудумчунуң чартыын дуй турупкан. Барыын-Хемчик кожууннуң суму бүрүзүнден чыылган культура ажылдакчылары, бот-тывынгыр артистер сценаже үнерин четтикпейн манаан, чалаттырган хоочуннар болгаш, ноянның салгалдары, көрүкчүлер олуттарын шагда-ла ээлепкен. Баш бурунгаар тараткан чар ёзугаар байырлыг хемчег 11.00 шакта эгелээр турган. Ынчалза-даа эки эвес чаңчылывыс – “тыва шакка” бо удаада база чон чагыртып, ында-мында маажым кылаштажып-ла турган. 11.00 шактан 20 минута ажып турда хенертен күштүг казыргы келген соонда, тураскаалды шып каан пөстү ажыда хадыпкан. Сандайларда олурган улуг назылыглар белиңнеп, “Оо. Ноянывыс “тыва шакка” чагыртпаан-дыр. Кажан-каяа ноян кижини бөдүүн арат манадып чораан боор, шын-дыр харын” – дижип, чугаалажып органын дыңнадым.
Кезек кижи барган соонда, катап база тураскаалды ол-ла пөзү-биле ораап каан. Ооң соонда, бир шак эрткенде, хемчег ам-на эгелээн.
📢Арыг сеткилдиң күжү
Аянгатының суму чагырыкчызы Аяс Намзырай баштайгы сөстү ап, хемчегни ажыткаш, Тываның Чазак Даргазының оралакчызы Тимур Кууларга сөстү берген. Республика чергелиг болуп турар хемчегниң ханы утказынга хамаарыштыр чазак-чагырганың талазындан бедик үнелелди бергеш, ооң салгалдарының эки эгелээшкини келир үеде сумунуң социал хөгжүлдезинге, өзүп орар салгалдарга төөгүнү утпайн, хүндүлеп чоруурунга салдары улуг дээрзин Тимур Борисович демдеглээн.
Сценаже үнүп, сөс алган улус хөй болган. Оларның аразында хүндүлүг аалчы кылдыр чалаткан Тываның бирги Президентизи Шериг-оол Ооржак бодунуң талазындан чагыг-сөстүг күзээшкиннерни кылган:
– Болуп турар хемчегниң шак мындыг байырланчыг, ёзулуг Наадым ышкаш, эртип турарынга канчаар-даа аажок өөрүп, чыылган чонга изиг байырым чедирер-дир мен. Тываны хамаарышпас күрүне кылдыр тургусчурунга улуг рольду ойнаан төре баштыңчызы Буян-Бадыргының аар-берге салым-чолун билир бис. Буруу чок черге хып дээн аныяк назынында шииттирген-даа болза, ооң кылып чораан ажыл-ижи кайы хире шынныг турганын шыырак эртем-сургуулдуг, эң-не кол чүве – арыг сеткилдиг чораанын база катап сактып чугаалажыр чылдагаанны ооң хан төрээн салгалдары бөгүн биске берип турар-дыр. Олар (салгалдарының ат, фамилияларын шуптузун чаңгыстап адаан - автор) бир чыл дургузунда демнежип тургаш, кончуг улуг ажылды кылдылар. Четтирдивис деп чугаалаар апаар. Кончуг аяс чылыг хүнде тураскаалды ажыдып тургаш, Буян-Бадыргының арыг сеткилиниң күжү бо-дур деп билип тур мен. Бо тураскаал ажыдыышкыны сумунуң келир үеде социал амыдыралынга салдарлыг болуру чугаажок. Бо эгелээшкинни Тываның Чазааның шыңгыы деткээниниң херечизи, херек кырында Аянгатыга хамаарыштыр кылдынып турар ажылдардан көрүп, үнелеп тур мен. Бети дизе, Буян-Бадыргының ижип өскен арыг суглуг Аян хемин кежир кончуг эки көвүрүгнү “Восток” КХН-ниң бүдүрүлгези кылып тур. Улаштыр тураскаалга чедир Буян-Бадыргы аттыг кудумчуну асфальтыладып алыр болза, дыка-ла эки ийик. Чогуур даргалар ону кичээнгейге алыр дээрзинге чигзинмес мен. Бодум үемде суму, кожуун чергелиг удуртукчулап, президентилеп-даа тургаш, каш удаа көвүрүглерни кылдырып турган бис. Хоржок болган, үер алгаш баар. Көөрге-ле, бичии ышкаш көстүр, херек кырында үерлей бергенде, тоң берге хем чүве. Ам чүү боор, күштүг көвүрүгнү кылыптарга, аргыжылга экижиир. Сумунуң аныяк-өскени төрээн суурунче катап эглип кээп, ооң хөгжүлдези дээш кызып ажылдаарын күзээр-дир мен.
📢Ноянның таалыңы
Тураскаал ажыдыышкынынга Барыын-Хемчиктиң суму бүрүзүнден келген культура ажылдакчыларының чараш оюн-көргүзүүнүң аразында сөс алган улус-ла хөй болган. Болуп турар хемчегни организастап, белеткээринге дузазын көргүскен улус шаңнал-мактал, орден-медальды-даа алган. Шупту, шынап-ла, төлептиг кижилер. Ол аразында каракка илдиккен онза чүүлдү черле демдеглевес аргажок болду. Чүл дээрге ТР-ниң Дээди Хуралының депутады, Аянгаты кенни Алдын-кыс Конгар Тываның парламентизиниң 100 чылының медальдары-биле хөй улусту шаңнап тура, ноянның таалыңнарын хүндүлүг улузунга сунганы тускай болду. Бодунуң өг-бүлези, төрелдери-биле 100 муң ажыг рубльге белектерни садып, брезент таалыңнарны даарадып, шуптузун долдур иштээш, тывысканы улуг уткалыг-даа, үлегерлиг-даа болган. Шынап-ла, Буян-Бадыргының үезинде чон тыва таалыңын чүктеп чораан болгай. Амгы салгал ону катап эгидип, саазындан, пластиктен кылган савалардан адырлып, тыва таалыңнарын эдилээр болза, экологияга-даа хора чок, ажыктыг-даа. Дыка эки эгелээшкин деп чыылганнар үнелээн.
📢Чон чыглыр ыдык чер
Тураскаал ажыдыышкынынга тыва кижиниң үш оюну – хүреш, аът чарыжы, ча адарынга маргылдаалар эрткилээн. Аъттарны дөрт аңгы салыгга чарыштырган. Аңаа Салим Ооржактың, Эртине Кара-Салдың, Чаян Монгуштуң малдары бир дугаар келгилээн. Кол салыг 20 километрге улуг чүгүрүк малдар аразынга Хүреш Ооржактың малы чемпионнаан. Баг адарынга үжен кижи киришкен. Бирги черни 2020 чылдың Наадым чемпиону Бай-Тайгадан Айдың Хомушку чаалап алган. Ол ышкаш чадаг чарышка 60 ажыг кижи 6 аңгы хар-назын аайы-биле киришкен. Олар Буян-Бадыргының төрүттүнген чери Оваалыг-Хемчигештен Аянгатыже киир чарышкан. Хүрешке 32 мөге күжүн шенешкен. Түңнелинде Буян-Бадыргының база бир салгалы, Тываның Начын мөгези Баасан Баткар шүүлген. Тиилекчилерге богбалар, молдургалар, хойлар болгаш медальдар, акша шаңналдарын тывыскан.
Байырлыг хемчегниң киржикчилери, өске-даа чыылган чонун ноянның салгалдары хүндүткелдиг уткуп-хүлээп, бажың бүрүзү үлежип алгаш, стол долдур эът-чемин салып, сүттүг шайын кудуп, хүндүлээн.
Буян-Бадыргының тураскаалы ам кандыг-даа байырлалдарда хөй кижиниң барыксаар ыдыктыг чери апаар дээрзи билдингир.
📢Таңды Тывам чуртуңар бооп артар болзун!
Ол хүн чыылган чон аразында улуг кичээнгейни Буян-Бадыргының хан төрээн салгалы хаара туткан. Оларның аразында эң улуг назылыы 78 харлыг хоочун башкы Сесимаа Ооржак сактыышкыннары-биле үлешти:
– Бо хүн биске дыка өөрүнчүг хүн-дүр. Бо-ла-дыр ам, Буян-Бадыргы чер-чуртунче чанып келген, Сарыг-Бел ыдыктыг дааның эдээнде турупкан. Ооң чырык адын мөңгежидип, тураскаалды тургусканынга канчап өөрүвес боор. Сеткиливис ам-на оожургады. Мээң ачамны Бүдүп Монгуш дээр. Ол Номчула, Күске Монгуштарның алды ажы-төлүнүң беш дугаары болуп төрүттүнген, Буян-Бадыргының кады төрээн дуңмазы чораан кижи. Бичиивисте ада-иевис Күске деп атты адатпайн Чолдак-Ой деңер деп, ойзуп чугаалаар турду. Буян-Бадыргыны азыраан ачазы Хайдып Үгер-Даа база-ла өске эвес, бистиң-не Монгуштар аймаандан үнген кижи чүве. Бистиң ачавыс база буруу чок черге 15 чылга шииттиргеш, олчаан барган. Ававыс бүгү назынында “контр кадайы” деп атты эдилеп чурттап эрткен. Хөй чылдар дургузунда Буян-Бадыргының адын безин адаары хоруглуг, улуг улус чүгле сымыранчып чугаалажыр турган. Ноянның агайын база көрген мен. Узун, шилгедек, чараш шырайлыг кижи чораан. Буян-Бадыргыны боолап шииткен соонда, ол улуг түрегделди көрген. Хөйден дестирип, ону Аянгатыга авам сугнуң чанынга чажырып эккелген турган. Оон элээн чылдар эрткенде, ону төрелдери Аксы-Барлыкче алгаш барган... Чугаалаар болза, төөгү узун. Бо хүнде Буян-Бадыргының алды дугаар салгалы болур 200 ажыг кижи, дөргүл-төрел чону аажок өөрүп турар бис. Политиктиг шаажылалга таварышканнар хүнүнде Кызылга чылдың-на чыглыр бис. Эскергеним, чылдың-на улуг улузувус аразындан 3–5 кижи эвээжей берген болур-дур. Амдыызында хоочуннар аравыста чорда, олардан бо талазы-биле төөгүнү ам-даа дыңнап, бижип алган болза, аныяк салгалга эки болур. Бо бүгү ажылды кылган ха-дуңма чонувуска, Тываның Чазаанга күдүк базып мөгейип, четтиргенивисти илередир-дир бис – деп, хоочун башкы сеткил ханып чугаалады.
Бир чыл дургузунда чонну мөөңнеп, белеткел ажылдарын кылган кол организакчы Сесимаа Ооржактың кады төрээн угбазы Деспилдей Бүдүповнаның оглу Михаил Маадырович Чыргал бо бүгүнү кылырынга дузалашкан чонунга четтиргенин илереткен:
– Бүдүн Тывадан чон бисти деткип, дузазын көргүскенин демдеглевес аргажок. Өөрүп четтирдивис. Тураскаал тудуун деткээн Тыва Чазаавыстың удуртукчуларынга, акша-хөреңгини чыгган чонувуска, ону кылган скульптор Александр Ойдупка, ачы-дуза концертин эрттиреринге дузалашкан Национал хөгжүм-шии театрының директору Начын Шалыкка болгаш режиссеру Орлан Монгушка (Буян-Бадыргының ачазының кады төрээн дуңмазы Монгуш Саглаананың оглу Чамыяң Монгуштуң оглунуң оглу), кожууннуң бүгү удуртукчуларынга, “Восток” КХН-ниң удуртукчузунга, Аянгатының бүгү чонунга, спортчу хемчеглерниң киржикчилеринге болгаш өске-даа чонувуска өөрүп четтиргенивисти ноянның салгалдарының мурнундан илередип тур бис. Ниитизи-биле 1 сая хире акша-хөреңги чыгдынган чүве. Ам-даа кылыр ажылдарывыс хөй. Эгелээн соонда, тураскаал чанын чаагайжыдар дээш бүгү ажылды эчизинге чедирер бис.
Буян-Бадыргының шииттирер мурнунда чонунга бижээн чагыг шүлүүнде:
...Тараалаң шөл шөлүңер
бооп артар болзун.
Арыг көк дээр дээриңер
бооп артар болзун.
Аскым хемнер хемнергер
бооп артар болзун.
Ындыг болганы-даа бо. Ам бир чүс чыл эртсе, дөмей-ле Буян-Бадыргының салгалдары болур тыва чонувус төөгүзүн утпайн, сактып чоруур дээрзинге бүзүрел улуг.
К. МОНГУШ.
Чуруктар Алдын-оол САГДЫ биле авторнуу.
