Тываның Россияга эки тура-биле каттышканындан бээр 80 чыл оюнга тураскаадып, Тываның улустуң чогаалчызы, Тыва АССР-ниң литература болгаш уран чүүлүнүң алдарлыг ажылдакчызы, Тыва чогаалдың үндезилекчилериниң бирээзи Степан Агбаанович Сарыг-оолдуң «Аңгыр-оолдуң тоожузунга» үндезилээн кино чырыкче 2024 чылда үнген. Төөгүлүг тоожуга үндезилээн баштайгы тыва кинону чон улуг сонуургал-биле идепкейлиг көрүп турар.
Кинода Тываның Россияга каттыжып турар үелерин тодаргайы-биле көргүскен. Бичии Аңгыр-оолдуң авазы аныяк херээженниң ролюн ойнаан актриса кымыл деп айтырыг көрүкчү бүрүзүнге тургустунуп келгени чадавас. Ынчангаш Россия чергелиг киноларда ойнап чоруур аныяк, тыва актрисаны номчукчуларывыска таныштырар-дыр бис. Бөгүнгү «Шынның» аалчызы — Шораана Ондар.
— «Аңгыр-оолдуң тоожузу» деп кинога ойнааныңар соонда, силерни сонуургаан, билип алыксаан улус-ла хөй. Ынчангаш номчукчуларывыска бодуңарны таныштырыптар силер бе, Шораана Валерьевна?
– Тывага төрүттүнген мен. Школа соонда Тываның күрүне университединче кирип алгаш, өөредилгемни 2015 чылда чедиишкинниг доостум. Ол-ла чылын Москваже көшкеш, бо хүннерге чедир ында амыдырап-чурттап чоруур мен. Авамны Кара-кыс Шыдырааевна Ондар дээр. Ол Сүт-Хөлдүң Кызыл-Тайга чурттуг кижи. Бүгү чуртталгазында танцы-сам башкызы болуп ажылдаан. Авамның өөреникчилери Тываның булуң бүрүзүнде бар деп болур. Авам-биле Кызыл хоорайга кудумчуга чоруурувуска, эрткен-дүшкен улус «Экии, башкы!» деп мендилежип эртер, ынчангаш авамга чоргаарланып чоруур мен. Ол Тыва Республиканың культуразының алдарлыг ажылдакчызы аттың эдилекчизи. Амгы үеде хүндүлүг дыштанылгада. Шак ындыг чараш кадынның кызы болган аас-кежиим. Ачам Валерий Доржуевич Ооржак. Чөөн-Хемчик кожууннуң Хайыракан чурттуг. Сес харлыг турумда-ла өске оранче чоруй барган. Ол хүрежир мөге чораан.
Эге класстарга республиканың уран чүүл школазының фортепиано салбырынга өөренип киргеш, бир чыл болганда, танцы талазынче изиг күзелим-биле шилчиттиргеш, ол салбырны доозуп алдым. Кызылдың 1 дугаар школазынга өөренип тургаш, «Алан-Тос» танцы-сам школазынга барып турдум. Аңаа 5 чыл өөрендим, сөөлүнде, солистеп-даа турдум. «Алан-Тос»-биле Россияның дыка хөй хоорайларын кезип, янзы-бүрү мөөрейлерге киржип, шаңналдыг черлерни ап турдувус. Ол чедиишкиннеривис дээрге-ле башкывыс Россияның, Тыва Республиканың культуразының алдарлыг ажылдакчызы, Тываның улустуң артизи база «Шылгараңгай күш-ажыл дээш» деп медальдың, РФ-тиң «Хүндүткелдиң болгаш алдарның демдээ» орденниң эдилекчизи Раиса Стал-оолдуң ачы-хавыяазы-дыр.
2006 чылда «Алан-Тос» бөлүү-биле Стамбулче үнүүшкүнүм дыка солун болган. Ынчан Стамбулга бичии уруглар аразынга «Тюрк Дюнянсы» деп түрк чоннар аразынга болган фестивальга алдын медальды чаалап алганывысты утпас мен.
– «Аңгыр-оолдуң тоожузунда» кол маадырның авазының ролюн ойнаары силерге берге болду бе?
– Амдыызында ие болбаан болгаш, ава кижиниң ролюн ойнаары меңээ арай-ла берге болду. Бо рольду канчаар ойнаптар чоор дээш, караамны шийипкеш, бодумнуң авамның аажы-чаңын сактып келир чордум. Оон бир кол чүүл болза, тыва аныяк аваның ролюн ойнаары – тыва чонумнуң мурнунга улуг харыысалга-дыр.
– Кинода Аңгыр-оолдуң авазы аарааш, өске оранче чоруптарын көргүзүп турар болгай. Ындыг сюжетти ойнаары амыр эвес болган боор аа?
– Ийе, амыр эвес. Актёр кижи кинога ойнап тургаш, бодунуң дыка хөй күжүн үндүрүп, ойнап турар маадырының байдалынче кире бээр. Аңгыр-оолдуң авазы аарааш, орунда ыглап чыдар сцена кинода болза, каш секунда-дыр ийин. Ол каш секунданы бир шак иштинде тырттырган бис. Бир шак ишти тырттырып келгеш, бир шак ишти ыглаан мен. Дубльди катап-катап тырттырып турда, ол байдалыңны тудуп алыры дыка берге болур. Ыглап-ла чыдарга, мага-бот могап шылай бээр. Дубльди чаңгыс катап тырттырар деп чүве черле турбас. Албан бир-ле чүве шаптыктай бээр. Херек дубльди үндүрери амыр эвес, үнмейн туруп бээр. Ол сценаны тырттырган соонда, арным ыжа берген болган. Туруп келгеш, режиссёрларга халып чеде бергеш, «Кандыг болду?» — дээримге, «Дендии болду» — деп турганын дыка сактыр-дыр мен. Шак-ла мындыг моментилер дээш кино тырттырарынга ынак мен. Ол берге сценаны ойнапканымга өөрүүр-дүр мен.
Сценарийни эгезинде номчуп олургаш-ла, авазының чок апаар черин номчааш, дыка ыглаан мен. Бир дугаарында, бодалымга чуруп, бодумну белеткеп алгаш, ол рольче кирдим. Мен ам-даа ие эвес-даа болзумза, келир үеде ава болур, чымчак сеткилдиг херээжен кижи ышкажыл мен. Ынчангаш бичии маадырывыс Аңгыр-оол: «Авай, авай, туруп келем, авай! Дуңмаларымны хайгаараар мен. Чурум үревес мен, чугааң дыңнаар мен, авай!» дээш чыткан кижини силгип-силгип, ыглаарга, шын сеткилимден ыглап чыттым. Кижиниң сагыш-сеткили ала-чайгаар-ла хөлзей бээр чорду. Эң-не берге чүве, ол сценаны ойнап тургаш, өлүг кижи ойнап турар болганымда, тынмас ужурлуг мен. Ону ойнаары дыка берге болган. Дөрт хире дубль кылган бис. Дубльдер аразында шыдашпайн, ишкирнигип ыглаан мен.
Оон бир сонуургаан чүүлүм, тырттырар бөлүкте аңгы-аңгы ажылдакчылар бар болгай, креативтиг үлетпүр школазының өөреникчилери оолдар база тырттырар бөлүкке дузалажып турган. Дубль соонда-ла, дузалакчы элээдилер Аңгыр-оолду көргеш, боттары-ла билбейн ыглажып турган. Шынап-ла, кино дээрге бистиң сагыш-сеткиливисте чүү болуп турарын көргүзүптер уран чүүлдүң бир хевири-дир. Тырттырып турар киновустуң сагыш-сеткиливиске чоогун ынчан билген мен.
Аңгыр-оолдуң авазының мөчээн соонда черде олурар сценазын тырттырып турувуста, меңээ дыка нарын грим салган. Грим үезинде 30 хире минута дургузунда удааш, оттуп кээримге, арнымны мумия ышкаш кылыпкан болган. Бодумну көрүнчүкке көрүпкеш, корга берген мен. Ол сценаны ойнаары меңээ дыка коргунчуг болган. Кинода эскерген болзуңарза, базырык кырында олурар мен. Тыва кижи чер, дээрге чүдүүр болгаш, ол сценаны ойнаар бетинде катап-катап артыжангаш, бүдүү иштимде базырыкка буруум миннингеш, тыва культура, төөгү дугайында кино тырттырып тур бис деп тайылбырлап, диленгеш, ажылдап эгеледим. Хенертен суггур чаашкын чаапкаш, хадый берген. Ол атмосфера кинонуң ол көргүзүүнге дыка херек турган. Бодаарывыска, бойдус биске дузалажы берген дег болган. Чаашкын чаай бээрге, дүрген-дүрген тырттырдывыс. Ооң соонда Аңгыр-оолдуң доңуп олурар сценазы база ала-чайгаар бүдүп, чаашкынга чагдырган өл хеви-биле улаштыр ойнапкан, дыка таарымчалыг болган.
– Кино делегейинче киргениңер дугайында чугаалап бериңерем, Шораана Валерьевна?
– 2015 чылда Москвага келгеш, каяа-даа ажылдаан мен. Ол үелерде бодумну дилеп турганым ол. Таролог кылдыр база өөренгеш, эзотериканы база сонуургап турдум. 2019 чылда актёр курстарынга өөрендим. 2020 чылдан эгелээш, бичии үзүндүлерге тырттырып эгеледим. «Рашин юг» деп сериалда аштакчы уругну ойнадым. «Ол рольду ойнавас мен, аштакчы эвес-тир мен» —дээш хыйылаарымга, башкым мени чаа кончаан. Кижи черле бичии чүведен эгелээр деп. Бо сериалды тырттырып турар улус дээрге, кино делегейинде алдарлыг, профессионал ажылдакчылар-дыр. «Водород» деп кинокомпания-дыр. Жора Крыжовников, Федор Бондарчук дээш алдар-аттыг продюсерлер-дир ийин. Ынчангаш башкым мени кончупкаш, Геленджикче чорудупкан. Ийи хонук иштинде сериалга тырттырдым. Кино адырында бир дугаар дуржулгам ол-дур. Оон эгелээш-ле, рольдарым бичиилеп немежип орар.
Студентилерниң кыска фильминге ойнадым. Иван Лустин деп режиссёрнуң «Ночной марш» деп кинозунга кол маадырның кыс эжин база ойнаан мен. «Святая Анна» деп кинофестивальдың мөөрейинге киришкен, 100 кино аразындан 10 шыырак кино аразынче кирген кино-дур. «Кинопоиск» деп онлайн платформада «Конец света» деп сериалда циркте мороженое садып турар уругнуң ролюн ойнадым.
Эрткен чылын ийи катап, ийи аңгы кинога хоругдалда кыс уругларны ойнадым. Ол кинолар ам-даа үнмээн. Ынчангаш ону амдыызында чугаалап шыдавас мен. Херектээн кижини ойнаары база тускай чорду.
2024 чылда рак аарыының дугайында бодумнуң кыска киномну тырттырдым. Ында бодум режиссёр болгаш продюсер база кол маадыр мен. Бо чырык чер кырынга чурттап чорааш, бодун шилип, бодунуң күзелдерин бүдүрүп, ынак ажылынга ажылдаар болза эки дээн уткалыг кино-дур ийин. Ол кинону Москваның 52 дугаар эмнелгезинге баргаш, онколог эмчиниң киржилгези-биле тырттырдывыс. Частан бээр ол киномну делегей болгаш Россия чергелиг кинофестивальдарже үндүрерин планнап турар мен.
Бир дугаар тырттырган киномга дыка хөй кижи киришкен. Тываның В.Көк-оол аттыг Национал хөгжүм-шии театрының артизи, Тываның улустуң артизи 83 харлыг Дыртык Бак-кысович Моңгуш хамның ролюн чажам дивейн, ойнааны өөрүнчүг болду. Аъттанып алгаш, тайга кыры база үнер, дыка берге роль-дур. База-ла Тываның В. Көк-оол аттыг Национал хөгжүм-шии театрының артизи Тана Хөвең-оол, ТР-ниң алдарлыг ыраажызы Айдың Моңгуш (Ишкин оглу) дээш өскелер-даа бир дугаар киномга ойнаанынга өөрүп четтиргенимни илередир-дир мен.
– Февраль 20-ден эгелээш, Wink онлайн кинотеатрда «Челюскин» деп сериалды көргүзүп эгелээн болгай. «Челюскинге» ойнааныңар дугайында база сонуургадыптар силер бе?
– 1934 чылда «Челюскин» Мурманскыдан Владивостокка чедир дош орук кылыр дээш, 104 хире кижини олуртуп алгаш, үнүпкен. «Челюскин» корабльге эртемденнер, моряктар, бызаңчылар дээш аңгы-аңгы мергежилдиң кижилери болгаш дириг амытаннар база турган. Эртем-шинчилел экспедициязы кылыр дээш, улуг бөлүк эжиндирип үнүпкен турган. Шын болган төөгүге үндезилээн сериал-дыр. «Челюскин» Чукот далайынга кээрге, доштар ону базып кааптарга, дош адаанче кире бээр. 104 кижиниң 103-ү дош кырынче үнүп келген. Чаңгыс кижи аңаа-ла чок апарган. Ол улустуң аразынга ийи бичии кижи турган. Бирээзи 5 харлыг, өскези Карск далайга чеде бергенде, төрүттүнген чаш өпеяа.
Ол төөгүлүг сериалда чукот Пычик деп радист уругну ойнап турар мен. Чиде берген 104 кижини дилеп турар бис. Чукчаларның кол баштыңы хам кижиниң душтуун ойнап турдум. Мээң маадырымның оглунуң ачазы экспедиция үезинде «Челюскинге» чорааш читкен. Ол сериалды Wink онлайн кинотеатрда четвергтерде көргүзүп турар. Март 27-ге чедир үргүлчүлээр.
Пычиктиң ролюн ойнааным
2022 чылдың ноябрь төнчүзүнде кастинг эрткеш, ол рольду чаалап алдым. Мен ышкаш азият уктуг актрисалар хөй турган. Сериалды 1 чыл иштинде тырттырып келдивис. Белеткээринче база 1 чыл үнген. Монтажтаар ажылдарынче 1 чыл үнген. Ниитизи-биле 3 чыл иштинде ажылдап кылган сериал-дыр. Тырттырар бөлүкте 150 хире кижи бар болза, актерлар – 70 хире кижи.
Продюсери Федор Сергеевич Бондарчук. Архангельскиге сериалды тырттырган. Мурманскының Териберка деп онза чурумалдыг чараш черинге тырттырдывыс. Санкт-Петербургка, Москвага тырттырган үзүндүлер база бар. Териберкага баарывыска, шуурган дээрге тынар арга чок. Чаактың кежин соя соп турар дег, ажыңнадыр хадып турар. Хар база чаай берген. Чанымда ыттар база ээрип турар. Ол шак ындыг берге байдалга роль ойнаары дыка нарын. Пычик чукот болгаш орус ийи дылга чугаалаар уруг. Билбезим чукот дылды доктаадыры дыка берге болган.
Мени чукот дыл башкызы өөретти. Чукот дылда Л деп үжүк чок, дыка солун үннер бар. Билбес кижи ол дораан үндүр чугаалап шыдавас, берге чорду. Ролюмну ойнавышаан, чукот дылга база чугаалап шыдапкан мен. Маадырымның салым-чолу кээргенчиг. Ону ойнаары нарын болган. Улуг рольду ойнаар аас-кежиктиг болганымга, өөрүүр-дүр мен. Бо дээрге меңээ дыка улуг белек-тир.
Февраль 12-де бирги көрүлдези болду. Улуг сериалга киржип, ажылдааш, мен чогумда-даа мээң салгалдарым, тыва чонум кинону көрүп артар деп бодаптарымга, чоргааранчыг-дыр. Кады ажылдаан коллективи кижиниң өг-бүлези дег апаар. Россияның эң-не шыырак продюсерлериниң бирээзи Федор Бондарчук-биле ажылдаары дээрге, меңээ дыка улуг аас-кежик-тир. Премьера үезинде чуртталгамда бир-ле дугаар улуг кызыл хевиске кылаштаар аас-кежиктиг болдум. Кедер хевимден эгелээш, боданып алгаш турдум. Харыысалга-дыр. «Челюскин» үнген соонда, Россияга билдингир апаар мен деп билип тур мен.
– Студент чылдарыңарны сонуургадыр силер бе?
– Тываның күрүне университединге өөренип тургаш, дыка идепкейлиг турдум. Бир дугаар курска-ла «Өлчей» танцы бөлүүнге танцылап эгелээн мен. Ол бөлүк-биле база дыка көвей фестивальдарны кезип каапкан бис. КВН-ге киржип, башкарыкчылап, «Дөгээ» театр студиязынга барып турдум. 2012 чылда «Дөгээ» театр студиязы-биле Челябинскиге болган фестивальга 3 дугаар чер-даа алган бис.
Студентилеп тургаш, 2012 чылда 3 аңгы мөөрейге тииледим. «Мисс студентчества Кызыл» мөөрейге 1 дугаар чер, «Мисс и мистер Альма-Матерге» киришкеш, база тергиидедим. Ол-ла чылын Красноярск хоорайга «Мисс Азия Сибирьге» база тииледим. «Сүт-Хөл кожууннуң даңгыназы–2014» база болган мен.
– Шораана Валерьевна, силер ышкаш актриса болуксап турар элээдилерге чүнү күзээр силер?
– Эң-не кол чүүл – бодунга бүзүрел. Ол чокта кандыг-даа бедиктерже үнери болдунмас. Быжыг туруштуг болуп, өскелерниң бодалын дыңнавайн, салган сорулгазының уунче соястап, кылаштап, маңнап чоруптарын күзээр мен.
Ийиде, сорулга болгаш күзел бар-даа болза, кандыг-даа базымнар кылбас болза, чүү-даа бүтпес. Чазыгларны кылып тургаш, эки чүүлге өөренир, ооң соонда чедиишкиннер улажы бээр. Чижээлээрге, чүс кылдыныгның бирээзи черле бүде бээр. Өскелерден ылгалдыг, тускай болуру чугула. Кино делегейинге «Чок» деп сөстү актерлар хөй катап дыңнаар. Ону шын хүлээп билири херек. «Чок» деп сөс дыңназыңза, сээң бодуңга эвес, а кинога херек маадыр сеңээ таарышпааны ол-дур ийин. Ынчангаш ол бүгүнү сеткилинге чоок хүлээвезин күзээр-дир мен.
Үште, кино делегейиниң ажылдакчылары-биле таныжып, чугаалажып, актержу мененджмент харылзааларны тудары. Бир эвес актёржу индустриядан үнүп, харылзааны чидириптер болза, уттундура бээр сен. Адааннажылга улуг деп чүвени утпас болза эки. Кино дээрге дириг организм-дир.
Төрээн Тывамның кино индустриязы хүнден хүнче сайзыраарын күзээр-дир мен.
Айдың ОНДАР чугаалашкан.
Чуруктарны маадырның архивинден алган.
“Шын” №8 2025 чылдың март 6