Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның эгелээшкини-биле боттандырып чорудуп турар “Халас чер” төлевилел ёзугаар чурттакчы чонунуң ниити саны 10 муңдан эвээш чурттакчылыг черлерге чер участоктарын хамаатыларга халас чөпшээреп берип болур.
Төлевилелге киржир күзелдиг кижилер арбын болган. Чижээлээрге, найысылал Кызыл хоорайдан 26 километр ыракта Сесерлиг суурга чер ап, бажың-балгат тудуп, аңаа чурттаксаар кижилерниң саны – 77, Кызыл кожууннуң суурларынга чер алыр күзелдиг кижилерниң саны аажок хөй болган – 283, оларның аразындан Кара-Хаак суурнуң девискээринге чер алыксаан кижилерниң саны эң хөй – 171.
Кызыл хоорайдан болгаш кожууннар төптеринден ырак суурларга чер чөпшээредип алыксааннарның саны база эвээш эвес болган. Чижээлээрге, Каа-Хем кожууннуң Кундустуг, Бүрен-Хем, Суг-Бажы суурларга чер чөпшээреп бээр дугайында билдириишкиннерни 59 хамааты киирген.
Тожу кожууннуң Ий, Ырбан, Адыр-Кежиг суурларынга чер чөпшээредип алыксааннарның саны 30 ажыг болган.
Республиканың кожууннарының төптери чамдык суурларның чурттакчы чонунуң саны 10 муңдан эвээш, ынчангаш оларның чурттакчылары черни губернатор төлевилелиниң негелделери ёзугаар халас ап болур. Чижээлээрге, Барыын-Хемчик кожууннуң суурларынга бажың-балгат тударынга херек чер участогу чөпшээредип алыксаан 40 хамаатының үжен бири кожуун төвү Кызыл-Мажалыкка участок чөпшээреп бээриниң дугайында билдириишкиннерни кииргеннер. Тес-Хем, Эрзин кожууннарның төптери Эрзин, Самагалдай суурларга чер участогун губернатор төлевилели ёзугаар чөпшээредип алыксааннар база элээн хөй болган.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның саналы-биле боттандырып эгелээн “Халас чер” төлевилелинге кижилерниң идепкейлиг киржилгези республиканың чурттакчы чонунуң бодунуң төрээн черинге чурттаар, ажылдаар, ону хөгжүдер күзелиниң херечизи.
“Халас чер” губернатор төлевилели анаа-ла чарлапкан акция эвес, хоойлу-дүрүм талазы-биле кончуг кичээнгейлиг белеткээн хемчег. Ону боттандырарынга улуг күш, эвээш эвес үе негеттингенин демдеглээри чугула.
Күрүнениң болгаш муниципалитеттерниң чер фондузундан черни халас үндезинге хамаатыларга тускайлап бээриниң негелделери Россия Федерациязының Хоойлужудулгазының 39.5 чүүлүнде көрдүнген. РФ-тиң Хоойлужудулгазынга үндезилеп, губерниялар, областар болгаш республикалар муниципалитеттерниң чер фондузундан черни халас үндезинге хамаатыларга тускайлап бээр хоойлужудулганы ажылдап кылып, хүлээп ап болурлар.
Тываның Баштыңынга көдээниң чурттакчыларының киирген саналдарын сайгарып көрген түңнелинде Владислав Ховалыгның бот-идепкейи-биле Тыва Республиканың «Чер дугайында» хоойлузунче өскерилгелерни киирер талазы-биле хоойлужудулга ажылын чоруткан. Чурттакчы чонунуң ниити саны 10 муңдан эвээш чурттакчылыг черлерге чер участоктарын хамаатыларга халас чөпшээреп берип болурун чөпшээрээр дугайында Тыва Республиканың «Чер дугайында» хоойлузунга киирер өскерилгелерни ажылдап кылыр, ТР-ниң Дээди Хуралынга (парламентизинге) хүлээп алыр талазы-биле ажылды хынамчалыг чоруткан.
Хоойлуга киирген өскерилгелерниң кол утказы – көдээде суурларга чуртталга бажыңнары тудары-биле, чер участоктарын хамаатыларга халаска, төлевир чокка чөпшээреп бээри. ТР-ниң «Чер дугайында» хоойлузунче өскерилгелерни кииргениниң алыс сорулгазы – көдээниң чурттакчыларының санын көвүдедири, чурттакчылыг черлерниң социал-экономиктиг болгаш культурлуг хөгжүлдезин улам шапкынчыдары.
Тывада чүгле Кызыл хоорайда болгаш ооң чоок-кавызында девискээрлерде чер участоктарының өртээ улгадып турар эвес, а көдээ суурларда чер участоктарының өртээ сөөлгү үеде оранчок өскен. Ындыг байдал чер участоктарын чүгле садып алырында эвес, а тус чер эрге-чагырга органнарындан чөпшээредип алырында мөлчүкчү хөөннерни тывылдырып турар. Ындыг чүүлдү көдээде суурларга чуртталга бажыңнары тудары-биле, чер участоктарын хамаатыларга халаска чөпшээреп бээри чавылдырар ужурлуг.
ТР-ниң «Чер дугайында» хоойлузунче киирген өскерилгелер ёзугаар республиканың чурттакчыларының чамдык категорияларынга чуртталга бажыңнарын тударынга чер участоктарын тускайлап бээри көрдүнген. Чурттакчы чону хөй, хууда чуртталга бажыңнарының тудуу көвүдээн Кызыл хоорайга болгаш хоорай чергелиг Каа-Хем суурга хамаатыларга чер участоктарын тускайлап бээриниң негелделерин кызыгаарлаан.
Көдээ суурларга чуртталга бажыңнары тудары-биле, чер участоктарын хамаатыларга халаска (төлевир чокка) чөпшээреп бээри тускай негелделерлиг. Тыва Республикада чурттап турарын бүрүткеткен хамааты көдээде чурттакчылыг черлерге чер участоктарын чаңгыс удаа халаска ап болур, ол черге чуртталга бажыңын 5 чыл дургузунда тудуп дооскаш, ону шимчевес өнчүзү кылдыр бүрүткедир ужурлуг. Хамааты 5 чыл дургузунда ол негелдени чөптүг чылдагааннар чокка күүседип шыдавас болза, ооң халаска алганы чер участогун ажыглаар эргезин ол хоойлу-дүрүм ёзугаар чидирер, чер участогун хавырып алыр.
10 муңдан хөй чурттакчылыг суурларда доктаамал чурттап, чурттап турар чериниң социал-экономиктиг хөгжүлдезинге көскү күш-ажылчы үлүүн киирип, тус черге ажы-төлү ажылдап, чурттап артарын деткип чоруур хамаатыларга база чер участогун халаска чаңгыс катап тускайлап бээри ТР-ниң «Чер дугайында» хоойлузунче киирген өскерилгелерде көрдүнген.
“Халас чер” губернатор төлевилелин чедиишкинниг боттандырары көдээниң социал-экономиктиг болгаш культура хөгжүлдезинге көскү салдарлыг боор ужурлуг.
Ш. ЛОПСАН белеткээн.
Чурукту интернеттен хоолгалаан.
“Шын” №26 2025 чылдың июль 10