Апрель 10-да “Делегейниң дириг эртинези” аттың эдилекчизи, төөгү эртемнериниң доктору, РСФСР-ниң, Тыва АССР-ниң культуразының алдарлыг ажылдакчызы, Тываның улустуң чогаалчызы, чурт шинчилекчизи, этнолог, Тывага бир дугаар “Дүңгүр” хамнар ниитилелиниң тургузукчузу, Нью-Йорктуң Эртемнер академиязының кежигүнү Монгуш Борахович Кенин-Лопсан чораан болза, 100 харлаар турган (1925– 2022).
Ол төөгүлүг хүнде баш бурунгаар кончуг бодамчалыг тургустунган сценарий ёзугаар байырлыг хемчеглерни хамнарның алгыжы-биле эгелээн. Ооң соонда «Человек века. Чүс чылдың кижизи» деп делгелгениң албан-ёзузу-биле ажыдыышкынынга улус чыглып кээп эгелээнде, М.Б. Кенин-Лопсанның сөзүнге бижээни “Ыраажы хем” деп ырыны Тываның улустуң артистери Луиза Мортай-оол, Станислав Ириль бараалгатканын чыылганнар онзазынган.
Бо төөгүлүг юбилейге тураскааткан «Человек века. Чүс чылдың кижизи» деп делгелгениң байырлыг ажыдыышкыны Алдан-Маадыр аттыг Национал музейге болган. Аңаа Тываның бүгү интеллигенциязы, чазак-чагырганың даргалары, хоочуннар, эртемденнер, чогаалчылар, журналистер, культура ажылдакчылары, уруглары Марина, Анна Кенин-Лопсаннар болгаш чоок улузу, Россияның, Тываның Дээди хамы Кара-оол Допчун-оолга баштаткан хам чаяалгалыг башкылар дээш хөй кижи чыглып киришкен.
“Бо онза хүннү бис анаа эвес барабан даажы-биле эгелеп турар бис. Бо барабанны албан-биле Монгуш Бораховичиниң 100 харында ооң даажын музейге үндүрер дээш, кылдырган бис. Бүгү талазы-биле өскелерге дөмейлешпес тускай салым-чаяанныг улуг өгбевиске тураскааткан төөгүлүг хүнде чүгле барабан эвес, фанфарлар болгаш өске-даа хөгжүм херекселдериниң даажы дыңналып турар ужурлуг. Ол дээрге аңаа бистиң ханы ынакшылывыстың, хүндүткеливистиң демдээ-дир.
Эң-не кол чүве – бистиң, кижи бүрүзүнүң чүрээнге ооң сөстери дыңналып чоруур ужурлуг. Бодунуң төөгү болгаш чүдүлге дугайында эртем ажылдарында, номнарында Төрээн Тывазынга, ооң чонунга ханы ынакшылы, бодунуң мерген бодалдары, делегейже көрүжү сиңниккен ооң сөстери – бо-дур бо, эң-не кол биске арттырып каан эгээртинмес улуг өнчүзү. Бис чүгле мындыг юбилейлиг хемчеглер-биле кызыгаарланмас ужурлуг бис. Эрткен төөгүзүн хүндүлеп билир, келир үеже шын көрүштүг тыва кижи бүрүзүнүң чүрээнге Монгуш Борахович Кенин-Лопсан мөңгеде чурттап артар ужурлуг” – деп, Алдан-Маадыр аттыг Национал музейниң директору Каадыр-оол Бичелдей делгелгени ажыдып тура чугаалааш, музейниң эртем ажылдакчылары “Кайгамчык кижилерниң чуртталгазы” деп чыынды номнар сериязынга немей М.Б. Кенин-Лопсан дугайында тускай томну белеткеп эгелей бергенин база дыңнаткан.
Тываның Чазак Даргазының мурнундан байыр чедириишкинин ооң оралакчызының хүлээлгезин күүседип турар А.В. Сынаа кылгаш: “Монгуш Кенин-Лопсан – “Хам чүдүлгениң дириг эртинези” делегей чергелиг бедик атка төлептиг болган үш кижиниң бирээзи. Ол Төрээн Тывазында “Тыва Республиканың XX чүс чылдың тергиин кижилери” Күрүне номунче кирген Чүс чылдың кижизи аттың эдилекчизи болурундан аңгыда, бүгү делегей чергелиг улуг өгбевистиң келир салгалдарывыска үнелеп четтинмес культурлуг өнчүнү арттырып каан. Монгуш Борахович Кенин-Лопсанның литература, эртем-шинчилел болгаш тыва хамнаашкынны камгалап арттырарынга бүгү талалыг ховар салым-чаяанныын чон эскерип, ону дириг чорда-ла, “легенда” дижи берген. Кенин-Лопсанның “Тываларның чаңчылчаан культуразы” деп ному бүгү башкыларның, аныяк эртемденнерниң болгаш өскелерниң-даа стол кырындан ыратпас чугула ному апарган болгаш салгалдан салгалче тыва кижиниң мөзү-бүдүжүн хевирлээринге кончуг улуг ужур-уткалыг арттырып каан номнарының бирээзи. Ооң тыва хамнаашкын дугайында эртем ажылдары болгаш 1992 чылда бир дугаар Дүңгүр аттыг хамнар ниитилелин тургускаш, 1993 чылдан тура Национал музейниң чанынга тыва хамнаашкынны шинчилээр Эртем төвүн удуртуп, улуг шуулганнарны организастап, делегейниң шыырак эртемденнериниң кичээнгейин хаара тудуп, хамнаашкынның үндезин дөзү Тывада дээрзин хөйге билиндиргени канчаар-даа аажок үнелиг. Тускай чалалга ёзугаар АКШ биле Европа чурттарынга лекцияларны номчуп, тыва хамнаашкынны делегей чергелиг көдүрүп эккелген түңнелинде, 1994 чылда “Хам чүдүлгениң дириг эртинези” деп Бүгү-делегей чергелиг бедик атка төлептиг болган.
“Чон бүрүзү – эртемнерже болгаш чуртталганың утказынче орукту чырыдып берип чоруур октаргайда сылдыс-тыр” деп, Монгуш Кенин-Лопсанның чугаалаан сөстериниң ханы утказы делегейже көрүштү чүгле бурунгаар хөгжүлдеже угландырар дээн чагыы болуп турар” – деп, ол чугаалааш, өндүр улуг өгбевистиң 100 харынга тураскааткан хемчеглер аразында тускай утканы киирип турар бо делгелге чугула черни ээлеп турарын демдеглээн.
Ол хүн делгелгениң байырлыг ажыдыышкынынга чаладып келген хүндүлүг аалчылар аразындан Тываның бирги болгаш сөөлгү Президентизи Шериг-оол Ооржак сөс алгаш, Тыва чоннуң ховар оглу Монгуш Кенин-Лопсанның юбилейлиг чылын шак мынчаар байырланчыг байдалга демдеглеп, солун делгелгени ажыдып турарынга өөрүп турарын чугаалааш, бир дугаар Монгуш Борахович-биле ужурашканын сактып чугаалаан:
“Кызылдың 2 дугаар школазынга өөренип турган үевисте Шериг-оол, Чыртак-оол, Мартаалай – үш өөреникчи Гастелло аттыг дыштанылга парыгынга чедип келгеш, көөрүвүске, маңган ак хептиг, шляпа кедип алган кончуг чараш эр кижи шыдыраа салып алган олурган. Ооң-биле ойнаан кижи бүрүзү уттурупкаш, чоруп турар, мындыг. Бис ынчан Н. Шишигинниң шыдыраа клувунче барып турган болгаш, ак хептиг кижи-биле ойнап көөр-дүр дишкеш, дидимненипкен бис. Эгезинде, Мартаалай Ооржак уттуруп алган. Улаштыр мен ойнааш, база уттуруп алган мен. Үш дугаарында, Чыртак-оол элээн бырашкаш, хайымнашкан. Ынчан Монгуш Кенин-Лопсан биске: “Чаа-ла шыдыраалап эгелеп чоруур оолдар-дыр силер, ам-даа эки өөрениңер. Силерден эки шыдыраачылар үнүп болур-дур” — дээн. Шынап-ла, 1961 чылда Кызылдың 2 дугаар школазының 10-гу классчызы Чыртак-оол республиканың шыдыраага чемпиону болган.
Ийи дугаар ужуражылга 1990 чылдарда, Тываның Сайыттар Чөвүлелиниң даргазы турган үемде, Алдан-Маадыр аттыг музейге болган. Ынчан ону тускай салым-чолдуг, бедик билиг-мергежилдиг кончуг солун кижи дээрзин танып, билип, ол олчаан хөй чылдар дургузунда чоок аралажып чордувус...” – дээш, чүгле бодунуң амыдыралынга хамаарышкан эвес, а республика чергелиг төөгү, культура, литература, хамнаашкын дугайында чугула айтырыгларны шиитпирлээринге кончуг улуг ужур-уткалыг рольдуг чораанын Шериг-оол Ооржак сактып чугаалап турда, ооң Монгуш Кенин-Лопсанга кайы хире улуг хүндүткелдиг чораанын чыылганнар эскерген.
“Монгуш Кенин-Лопсан мени оглум дээр чораан. Ооң уштап-баштап каан оруун уламчылаар аас-кежиктиг болган мен...” — дээш, база бир чалаттырган хүндүлүг аалчыларның бирээзи Россияның болгаш Тываның Дээди хамы Кара-оол Допчун-оол сөс алгаш, тыва хамнаашкынның бо хүнде делегейде көскү черни ээлеп турарынга Монгуш Бораховичиниң үлүг-хуузу канчаар-даа аажок улуг деп демдеглеп, солун сактыышкыннары-биле үлешкеш, өндүр улуг башкызынга тураскааткан алганыгны дүңгүрүнүң үнүн үндүрүп кылган. Хөйге хүндүткелдиг Дээди хамга болгаш “Дүңгүр” хамнар ниитилелиниң даргазы Д.К. Дивииге ол-ла байырлыг хемчегниң киржикчизи, ТР-ниң Дээди Хуралының (парламентизиниң) депутады Белекмаа Мунге “Тускай шериг операциязынга чедирген ачы-дузазы дээш” деп ТР-ниң Дээди Хуралының медальдарын тывыскан.
Монгуш Кенин-Лопсанның 100 харынга тураскааткан делгелгениң байырлыг ажыдыышкыны доостурга, ТР-ниң Чазак Даргазының оралакчызының хүлээлгезин күүседип турар А.В. Сынаа, ТР-ниң культура сайыдының хүлээлгезин күүседип турар А.А. Бижик, музейниң директору К. Бичелдей болгаш Монгуш Кенин-Лопсанның уруглары Анна биле Марина кызыл кожааны кескен соонда, ам-на чыылганнар «Человек века. Чүс чылдың кижизи» деп делгелгени сонуургап, Монгуш Кенин-Лопсанның делегейинче шымныгып кирген...
Делгелгеде кол черни тыва хамнаашкынга хамаарышкан экспонаттар болгаш хамнаашкынны катап сайзырадырынга база этнографияның хөгжүлдезинге улуг ужур-уткалыг болган эртемденниң билдингир эртем ажылдары ээлээнин, Монгуш Кенин-Лопсанның хууда архивинден ооң уругларының музейге дамчыдып бергени 150 ажыг ачазының эдилеп чорааны чүүлдери, оларның аразында шаңнал-макталдары, орден-медальдары дээш өске-даа солун экспонаттар дугайында таныштырылганы Национал музейниң экскурсоводу Галина Бочегурова чоруткан. Ол ышкаш делгелгеде Монгуш Кенин-Лопсанның келир салгалдарга арттырып бергени эртинези – орус, тыва дылдарда бижээни тыва ёзу-чаңчылдар, хамнаашкын дугайында болгаш өске-даа 50 ажыг номнарын делгээн.
Делгелгениң автору, Алдан-Маадыр аттыг Национал музейниң төөгү болгаш этнография килдизиниң эргелекчизи Аяна Монгуштуң чугаазы-биле, бо делгелгени сонуургап келген кижи бүрүзү Тываның этнографиязының болгаш культурлуг өнчүзүнүң делегейинче кончуг солун аян-чорукту кылыр аргалыг. Делгелге 2025 чылдың төнчүзүнге чедир уламчылаар дээрзин ол сагындырган.
Ол-ла хүн байырлыг хемчег Национал музейниң хуралдаар залынга уламчылаан. Сактыышкын кежээзинге Монгуш Кенин-Лопсан-биле кады ажылдап чораан музейниң хоочуннарының бирээзи Н.Б. Чаш хүндүлүг өгбе-биле чаңгыс өрээлге 37 чыл кады ажылдаанын сактып чугаалаан. ТР-ниң Культура яамызының мурнундан сайыттың түр када хүлээлгезин күүседип турар А.А. Бижик чыылганнарга байыр чедирген. Ол ышкаш чылыг сактыышкыннары-биле Тываның билдингир эртемденнери В.Д. Март-оол, У.П. Бичелдей, З.Б. Самдан, З.К. Кыргыс дээш өскелер-даа үлешкен.
Сактыышкын кежээзинге ТР-ниң алдарлыг артистери Титов Санчат, Тана Хөвең-оол, Томас Монгуштуң болгаш ТывКУ-нуң студентилери, Кызылдың президентиниң кадет училищезиниң кадеттериниң киржилгези-биле М.Б. Кенин-Лопсанның шүлүктери, ооң сөзүнге бижээн ырылар чыылганнарга онза хөөн киирген. Ол ышкаш ТР-ниң культуразының алдарлыг ажылдакчызы, музейниң хоочуну У.Б. Нурзаттың белеткээни “Музейные следы М.Б. Кенин-Лопсана” деп фильмден үзүндүлерни чыылганнар улуг сонуургал-биле көрген.
М.Б. Кенин-Лопсанның 100 харынга тураскааткан өске-даа хемчеглер чыл дургузунда уламчылаар.
Карина МОНГУШ.
Буян Ооржактың тырттырган чуруктары.
“Шын” №14 2025 чылдың апрель 17
