“Шынның” аалчызы
В.Халилов аттыг күрүне филармониязының директору, Тываның Баштыңының культура болгаш уран чүүл талазы-биле дузалакчызы Игорь Дулуш "Шын" солуннуң редакциязындан дорт эфирге уран чүүл дугайында лекцияны эрттирген, моон улай бо ужуражылгаларны өске-даа хөгжүмчүлер, ыраажылар чорудар.
Тываның күрүне филармониязының 50 чыл иштинде чедиишкиннери болгаш сайзыралы
1 дугаар айтырыг «Үстүү-Хүрээ» фестивалының төөгүзү
«1999 чылда Шериг-оол Дизижикович даргавыс акшаландырып, төлевилелче кииргеш, ТР-ниң Культура яамызы эрттирер кылдыр доктааткан. Кол эрттирикчизи черле филармония турган. А иштики белеткекчилери, организакчылары, эрттирикчилери — хөгжүмчүлер боттары.Хөгжүмчүлер боорда, эртемниг хөгжүмчүлер. Бот-тывынгырлар эвес. «Үстүү-Хүрээниң» өске фестивальдар, байырлалдардан, Наадымнардан ылгалы -- эрттирикчи бөлүктүң иштинде кол кижилер — хөгжүмчүлер. Эң-не кол чүвези – хөгжүм угланыышкыннарының аайы-биле (профильдиг) эрттирип турары.
Улуг күрүне буурап дүжүп, акы-дуңмалышкы республикалар шупту бот-догуннаан күрүнелер кылдыр аңгыланы берген үеде, Тывага бүдүрүлгелер хагдынган, совхозтар дүшкен, көдээ ажыл-агый буураан, дыка хөй кижилер ажыл чок арткан, акша-шалың ай-айы-биле үнместээн. Эң-не коргунчуг чүүл – улус-чон сагыш-сеткил хоозуралынга алзып, мырыңай аш-чут эгелээриниң кырында. Ол үеде кажар, кадыг кижилер чүгле боттарын бодап, болдунар-ла чүүлдерни холга ап, оорланыры оорланып, акша-ла үндүрүп алырын бодаар апарган. А уян, чымчак сеткилдиг кижилерге – ылаңгыя хөгжүмчүлерге сагыш-сеткил хоозуралы дыка аарышкылыг дегген. Республиканың культура амыдыралынче төптен кээп турган акшаның чүгле оннуң бир кезии кээр апарган. Ынчангаш дыка хөй чогаадыкчы ажылдыглар: артистер,ыраажылар, хөөмейжилер, хөгжүмчүлер амыдыраар аргазын бодап, кара ажылче кирип турду. Оон дора, арагага алзып, амы-тынындан чарлып турдулар. Хөгжүмчү, хөлчок талантылыг эштеримни ол чылдарда чидирдим.
Чадаанага мен ынчан боттаңнап ажылдап турдум. Майдыр хүрээзинге чурттап турдум. Өлүм-чидимни-даа көрдүм. Улус-чон соктаан тыва далган-биле амыдырап турду. Хүрээге келген аныяк кижилер ынаар-мынаар өөренип чоруур дээш, чүгүн айтырып кээп турган. Оон аңгыда, кижилерниң хөй кезии 7 хонук азы 49 хонук эрттирериниң езулалдарын айтырып кээр турду. Лама башкылар шуут чедишпес турган.
Бо бүгүнү чугаалажып-чугаалажып келгеш, чаңгыс чер-чурттуг коллегаларым «Сен аныяк, эртем-билиглиг кижи бир чүүлден чогаадып көрем» дээрге, чыл дургузунда боданып келдим. Чоннуң сеткил-хөңнүн чырыдарда, чүгле ыры-хөгжүм, бурун шажын чүдүлгевис дузалаар деп бодааш, фестиваль эгелээрин сүмележип эгеледивис.
1999 чылда, тыва театр, филармония долузу-биле фонограммаже кире берген турда
Ынчан, дириг хөгжүмнү эгидер соруланы салган бис. Баштайгы чылын фестивальды эш-өөр-биле бөдүүн гитараларлыг эгеледивис.Шупту чүвени бодувус тыптынып: аппаратура, дериг-херекселдер дээш-ле. Мен бодум аай-дедир халдып тургаш, бүдүн Тываны эргип, таныш-көрүштеримден херек-ле чүүлдерни чыгдынып чоруп турдум. Россияның ол-бо регионнарындан культура болгаш уран чүүл талазы-биле өңнүктеривис база орук чарыгдалдарын боттары чарып чорааш, кээп турар апарган. Арыг иштинге майгыннар тип алган, одаглар салып алган амырап, дыштанып турар деп бодалдыг кижилер кайы хөй турганын эскерген бис. Шынында, кижилерни эки амыдыралче идегелин оттуруп, сагыш-сеткилин чырыдып, чылыдып деп чүве кайы хире нарынын ындыг улус билбес-тир ийин.
Бир дугаар чылывыста безин 33 бөлүк, ниитизи--биле 300 ажыг кижи киришкен. Ийи дугаар чылында Москва, Питерден четкилеп келдилер. Ооң соонда чүгле Россияның хоорайларындан эвес, а даштыкы чурттардан кээп эгеледилер. Фестивальдың иштики айтырыы бүдүн делегейге дыка дүрген тарааш, харыызы база дораан келир апарган.
Америкадан эрткен вектиң эрги джазының ойнакчылары алдарлыг «Сан-Ра» дөрт катап кээп чораанын бодап көрүңер даан. 18 кижиден 3 хөгжүмчү дириг арткан. Бо коллектив эрткен чүс чылдың 10-20 чылдарының джаз хевирин ойнап чоруур делегейде чаңгыс оркестр-дир. Сайын-Хоо Намчылак угбавыстың ырлап чорууру фрай-джаз хевирин олар чогааткан. Делегейде алдаржаан сылдыстарның ырлап турары джазтың фьюжн хевирин база. «Сан-Ра» ниитизи- биле джазтың чеди хевириниң эгелекчилери-дир. «Джазтың сөөлгү динозаврлары бис» дээр улус. Швейцарияга ужуражылгага «Сан-Раның» удуртукчузу Маршалл: «Делегейниң бүгү чурттарын эргий кезип каапкан мен. Тыва хамнарның алгыжын, хөгжүмүн дыңнадым (Ай-Чүрек хам). Ол бурун аялга-дыр. «Дыңнаар» улус билип кааптар – бо бурун аялга-дыр» дээн кижи. Кижи бүрүзү иштики кулактыг: чүрээниң кулаа, сагыш-сеткилиниң кулаа… Кырган-чалыы, аныяк дивес, ындындан дыңнап турар.
Ат-сураглыг өңнүктеривис дириг хөгжүмнү эгидеринге бисти деткээни дээш, чоргаарланып, өөрүп чор бис. Бистиң аныяк хөгжүмчүлерге база ат-сураглыг, делегей чергелиг хөгжүмчүлерге иштики делегейиниң сеткил байлаа-биле бот-боттарын байыдар арганы «Үстүү-Хүрээ» берген. Олардан хөйнү өөренип алган бис. Ынчалза-даа бистен база олар дыка хөйнү өөренип алган дээр мен. Москва, Вашингтон, Лондондан-даа кээрге, бис оларны амыдыраарынга өөредип каар бис. Тыва кижи бойдустан турум, быжыг. Берге байдалдардан адырлып үнери бистиң ханывыста. Изигде, соокта-даа мал-маганындан халбактанып, амыдыралын салбас. Ынчангаш тыва кижини амыдыраарынга өөреткен херээ чок, оларны амыдыраарынга бис өөредип болур бис дээр кижи мен. Ынчаар тыва чонумга чоргаарланып чоруур мен. Чамдыкта хөлүн эрте бээр кижи боор мен (каттырар.ред.). Бистер олардан чүгле сонуургаан чүүлдеривиске өөредип калыңар деп чалап турар бис. Классиканы, джазты сонуургалывыс аайы-биле өөредирин дилеп турар бис. Аныяк спортчуларывыс канчап кикбоксингини, сумону сонуургап турар-дыр. Хөгжүмчүлер база чүге анаа олурар боор, чаа чүүлдерже чүткүп турарывыс ол. Дошка үрер хөгжүм ойнаарынга бүдүн делегейни ам өөредип каар сорулгалыг бис.
Аъттыг ойнаар тыва хөгжүмчүлер
— Аъттыг ойнаарын хөгжүмчүлер уттупкан турда, катап сагындырып, өөредип каанывыс ол. ТАР-ның аъттыг үрер хөгжүмүнүң улуг үлегер-чижээ-дир, амгы салгал өгбелеривистиң езу-чаңчылын уламчылап турары ол.
Хөгжүм кижиниң иштики делегейин илередип чоруур. Хөгжүм –чараш, ханы, турум, чаа. Хөгжүм хорадап, ыглап, чугаалап, таалап, сактып турар.Ол хире нарын хөгжүм делегейин билип алырда, консерватория доозары албан эвес. Хөгжүмнү хүлээп алырынга «чүректиң кулаа», «сагыш-сеткилдиң кулаа» херек. Хөгжүмчү кандыг-даа чогаалды ойнап тургаш, ооң кес кыры-биле эртер кызыгаарын ажырып болбас. Ону эрттириптер болза, көрүкчү эндевес, билип кааптар. Ону «Интернат» бөлүү-биле Тываны эргий концерт үндүрүп чоруп тургаш-ла, эскерген мен. Кызыл-Тайгага, авам чуртунга чеде бергеш, рок ойнап турувуста, көрүкчүлер аразында кырган ирейлер-даа, чаш ажы-төл-даа бар. «Кандыг кончуг шимээн-дааштыг чоор, оглум» дизе-даа, кырган төнчүзүнге чедир дыңнаар. Аныяктар өске үзел-бодалдың хөгжүмүн билип, хүлээп шыдаар, ол хире хүндүлээчел.
Театрга чеди чүс көрүкчү олурган дижик. Хөй кижини мегелеп шыдавас сен. Концерт ортаа үезинде көрүкчүлерниң «сеткил кулаа» чаңгыс апаар, бир эвес хөгжүмчү шын эвес ойнаар болза, олар адыш часкавас. А бир эвес дыка нарын хөгжүмнү чараш кылдыр ойнаптар болзуңза, көрүкчү тура халып келген часкап турар. Хөгжүмнү хүлээп алырда, чүрек херек. Хөгжүм кижиниң иштики делегейинче ажылдаар, ол көзүлбес, туттунмас. Хөгжүмнү тургузуп шыдавас, эгелээн соонда, төндүрер, удур чогаадып, маңаа, ам дораан ойнап турар болза суг.
Артып каар, көрүп, тудуп болур хөгжүм уран чүүлү турар. Ол дээрге, бисте болза, Буян-Бадыргыга, Кадарчыга, «Дүжүп бербээн» кижиге тураскаалдар, «Азия төвү» скульптура комплекизин хамаарыштырып болур. Ону кылып турар кижи чүс катап хынааш, тургузуп каар. А хөгжүмчү ындыг эвес, ам бо дораан, маңаа ойнаар. Хөгжүмчү оран-таңдызындан, бойдузундан чаяаттынган болур. Чаяалга чок кижи сценаже үнген херээ чок.
А ырыга хамаарыштыр алдарлыг болгар ыры башкызы чугаалап каан: «Кызымак кижи кандыг-даа хөгжүм херекселинге ойнап өөренип алыр». Шынап-ла, скрипканы «4»-ке ойнап шыдаар болзуңза (а «4»-ке ойнаары дыка берге), кандыг-даа оркестрге ойнап, акша ажылдап ап болур сен. Ойнаан тудум, арга-дуржулга бедип орар. А ыраажы кижи үнүн бүгү назынында хоюглап кээр. Ол-ла болгар башкы ыраажы кижиниң үнүн хынаан (үнүнүң улуг, бичезин, хевирин, күштүүн) соонда: «Сен ырлавас болзуңза эки-дир, ынчалза-даа хөгжүмге өөренип ап болур сен, «дыңнап» (слух) билир-дир сен» деп тодарадыр турган-дыр.
Кижи бүрүзү ырлавас
Ынчангаш тывалар шаг шаандан тура, хой кадарып чораанда, уруу азы оглу аажок ырлаар деп билир-даа болза, элекке ону ырлатпас. Уругнуң мага-боду четчип, быжа бергенде, а оол уругнуң үнү солчу бергенде, ам ырлап берем деп дилээр. Ада-иелерге сүмем боор ыйнаан, бичии уругларны элекке сен ыраажы кижи-дир сен деп, будап болбас. Улуг артизивис Люндуп Солун-оол чугаалаан-на болгай: «Ыраажы – эң-не берге мергежил» деп.
Мен база ыраажы мен деп бодап, аныяамда дыка-ла ырлап чоруп турдум. Шериг-далай флодунга албан-хүлээлгем эрттирип тургаш-даа, мединститутка студентилеп тургаш-даа, Волгоградка спорт институдунга боксер эштерим аразынга-даа. Эш-өөрүм база мени дыка ырлаар дээр. Орус-тыва дылга бижип алган шүлүктеримге аялга бижип алгаш, Кызылга автобус доктаар черлерге ырлап чоруп турдум. Уран чүүл училищезинге өөрени бергеш, езулуг ыраажы кижиге дужа бергеш, дыңнааш, ыядып калган мен, оон бээр бодум ырлавайн, хөгжүм ойнап чор мен.
Чугаалаар болза, хөй бодалдар бар-дыр ийин харын.Чамдык ыраажылар азы хөгжүмчүлер репетиция үезинде тергиин күүседип каар, а концертке — 50 хуузу чок. А чамдыктары репетицияда хоржок, концертке кыңгырткайнып турар кылдыр бадырып каар. Ындындан кээп турар чаяалгалыг. Чамдык артистерге шуут идеалдыг байдал херек, а өскелери байдал бергедээн тудум, ойнаары дам баар. Бедик мергежилдиң мастерлери ол ышкажыл.
Валерий Михайлович Халилов-биле таныжып алганым
Ооң ажылдаарын, ол шериг оркестрниң хөгжүмчүлериниң ажылга хамаарылгазын, кандыг-даа байдалда ажылдап билирин магададым. Самолет-биле шак куржагларын ажыр ужуп келген дораан, ол-бо черлерже концерттерин үндүрүп чоруп каар. Уйгу безин орта удуваан хиреде аан. Төп Шериг оркестриниң баазазынга барып чордум.Бөдүүн казармаларда чурттап, нараларда удуп турарлар болду. А ажыл дээнде, ок-боо-даа частып турза, оркестр ойнаар ужурлуг дээр, оларны ынчаар өөредип каан. Бистиң хөгжүмчүлеривистиң, хөөмейжилеривистиң аразында база ындыг быжыг улус бар, оларга мен аажок чоргаарланыр, мөгеер мен. Ынчалза-даа ийи-чаңгыс негелде кылырынга ынак, ол херек, бо четпес дээр ийикпе азы «боостаа бир хүн эдер, бир хүн этпес» деп чүве чогаадыр кижилерни чок деп болбас.
«Үстүү-Хүрээ» фестивалының онзагай чүүлү — ол бойдуста аразында эртип турар. Хөгжүмчүлер жеребьевка тыртып ойнаар болгаш, кайызынга кандыг хүн, агаар-бойдус таваржыр болдур, дөмей-ле ойнаар. Көрүкчү хөгжүмнү дыңнаар дээш келген-дир,чаъс кандыг хамаан.Чаъс чаап турарын көрүкчү уттуптар кылдыр ойнаар апаар.
Филармонияның бежен чыл дургузунда чедип алган эң улуг чедиишкини ол-ла-дыр – бүгү делегейге билдингир апарган «Үстүү-Хүрээ» фестивалы. Фестиваль бодунуң сорулгазын күүсеткен: хүрээвисти тудуп алдывыс, дириг хөгжүмнү эгидип алдывыс, үрер хөгжүм оркестри диңмиреп тур. «Үстүү-Хүрээ» фестивалынга Мурнуу Америкадан «Джазтың кадыны» деп адын ийи катап бадыткаан Дениз Кинг, «Блюзтуң хааны» -- Алвон Джонс олар кээп чорду. Ынчангаш 20 чылдаан юбилейин эрттиргеш, бөгүн фестиваль эрттирериниң негелделери дыка нарын апарганын барымдаалааш, сорулга чедип алдынган болганда, фестиваль хагдынганын чарлап-даа турдум… Ынчалза-даа Тываның Баштыңы-биле чугаа соонда планнар өскерлип болур. Фестиваль Тывага, Чадаанага херек болуп турар дийин.
Сорулгаларывыс дыка улуг, чижээлээрге, өзек хөгжүмүвүске даянып, нарын академиктиг хөгжүм чогаалдарынче кирери. Кайгамчык нарын хөгжүм чогаалын бижип каан Владимир Тока дээн ышкаш ховар композиторувустуң чамдык ажылдарын чүге ойнап шыдавас турган бис? Скрипкага чүге ажы-төлүвүстү өөретпейн турган бис? Чеди тыва кыстар скрипкага ойнаар мергежилди чедип алгаш, симфониктиг оркестривисте ойнай бердилер. Орденниг Тывавыстың төөгүзүнде скрипкага ойнап турган тыва кижи турбаан. Владимир Токаның нарын хөгжүм чогаалын ойнап шыдаар кылдыр дуза кадарынга Красноярск филармониязының директору коллегамдан дилээримге, Москвадан Петр Лундстремни чугаалажып берди (орук чарыгдалдарын Красноярсак харыылаан, 50 харлаан филармонияга белээвис болзун дээш). Ол ат-сураглыг хөгжүмчүнүң дуза-деткимчези-биле Вл.Токаның кайгамчык нарын хээлерлиг, авазының чурту Бай-Тайганың чараш чурумалдары көстүп келир, Хемчииниң агымы, дамырак сугларның даажы шулурткайнып чыдар, хат-салгынының дааш-шимээни кооңайнып дыңналып кээр чогаалын ойнап шыдаптывыс. Ам оон ыңай-даа ханылаар апаар. Кадыр-кашпалдарга ырлап чораан, ол хире күштүг үннүг тыва кижиниң салгалдары операны чүге ырлап шыдавас деп.
Билдингир апарган аныяк хөгжүмчүлеривис – Тыва Республиканың алдарлыг артистери, дирижёрларывыс Саян Салчак биле Начын Донгакка идегеливис улуг. Салдынган сорулгаларывысты күүседир дорт онаалганы олар алган.
Тыва кижи чүгле өг иштинге хөгжүм ойнаар, тыва ыраажылар опера ырлап шыдавас деп бир шагда түңнел үндүрген удуртукчулар дыка часкан. Тыва кижи хой кадарып чорааш. тайга-сыннарга ырлап чораан, Наадымда улуг хову-шөл долдур мөге салыкчылары «мөгениң онаан эккелиңэ-эр!» деп ырлавышаан, кыйгызын салып чорааннар. Өзек эртинелеривиске даянып, амгы үениң филармониязының деңнелин тургузары – сорулгавыс-ла ол. Ону чедип алырда, улуг ажылды ажы-төлдүң кижизидилгезинден эгелээр апаар. Олардан келир салгалдарның хөгжүмчүлерин белеткээр. Ада-иелер бо шагда шору ырлаптар боорга-ла, уруун азы оглун ыраажы болур сен дээш, янзы-бүрү ыры мөөрейлеринге киириштирип туруп бээр апарган-дыр. Ылап чаяалга ындындан келбээн уругнуң салым-чолунга ол дыка багай. Эмчи, политик, банкир-даа мергежилдиг бооп болур турган уругнуң салым-чолу будалырга, ол бүгү назынында хилинчектенир.Ынчангаш ажы-төлдү ыры-хөгжүмге еөредирде, кижиниң аңаа чаяаттынган мага-бодунуң тургузуун, үнүнүң күштүг, бедиин – шуптузун тускай эртемниглерге хынадыр ужурлуг.
Мурнувуста сорулгалар-ла хөй
Чедип алганнары база бар, ам-даа чедип алдынмааннары база бар. Филармониявысты юбилейде чаартып алыр бодаан бис, ол болдунмайн барды. Үннүң дыңналырынга таарыштыр кылган акустиктиг залдарывыс чүге чогул, оларны тудар херек; культура институдун чүге ажыдып шыдавас бис, ону чедип алыр ужурлуг бис; тыва национал хөгжүм херекселдериниң шынары өске хөгжүм херекселдеринге четпес, шынары куду – ону экижидер ужурлуг бис.
Ыры конкурстарының жюризиниң аразында профессионал эвес кижилер
— Кончуг нарын айтырыг. Маңаа чугулалап көөр чүүлдер-ле хөй. Бир дугаарында, эрттирип турар хемчегниң акшаландырыышкынындан ол дыка хамааржыр. Ийи дугаарында, мөөрейниң хемчээлинден, ооң эрттирикчилеринден хамааржыр. Үш дугаарында, жюри кежигүннери киржикчи кижиниң келир үеде салым-чолун шиитпирлеп турарын ханы медереп билиринден дыка хамааржыр. Жюри кежигүнү дээрге, дорт чугаалаарга, шииткекчи ышкажыл, ынчангаш ооң харыысалгазы дыка улуг. Конкурстуң эрттирикчилеринге, жюри кежигүннеринге чүрек-биле ажыл негеттинер. Ынчангаш көрүкчү кижи эргезин ажыглап, мөөрей, концерт бүрүзүн сайгарып, үнелелин бээри — бистиң ажылывыска онза чугула. Чугаавыстың түңнелинде көрүкчүлерге чугаалаксаан чүүлүм: силерге дээш ажылдаар бис, кандыг үнелел бээри — силерниң эргеңерде.
#Шын