Бо чылдың июнь айда Барыын-Хемчик кожууннуң Бижиктиг-Хая сумузунга малдың кончуг айыылдыг халдавырлыг аарыы сибирь язвазының илерээни кижилерниң, эң ылаңгыя Бижиктиг-Хая сумунуң чурттакчыларын, халдавырлыг аарыгларга удур республиканың ветеринария болгаш медицина албан черлериниң дүвүрелин доюлдурган.
Июнь айның сөөлгү хүннеринде Бижиктиг-Хаяның араттарының бирээзиниң аъдының быкты болгаш хөрээ ыжып, бүгү мага-боду тыртыжаңнап аараан. Аътты мал эмчилеринге шинчилетпейн, ону соккаш, ишти-хырнын хайындырып чиггеннер. Аарыг аътты согарынга киржип, ооң эъдин чигген кижилерниң бирээзи каш хонганда аараан. Эмчи шинчилелдериниң түңнелинде ол кижи сибирь язвазы деп халдавырлыг аарыгдан аарааны илерээн. Халдавырлыг аарыгларга удур ветеринария болгаш медицина албан черлериниң ажылдакчылары сибирь язвазы илерээн таварылгада ап чорудар ужурлуг камгалал хемчеглерни Бижиктиг-Хая сумунуң девискээринге организастаан.
Бо таварылга мал-маган-биле холбаалыг ажыл-хожулдуг кижилерниң боттарының серемчилел чогунуң база бир херечизи. Аараан малды ветеринар эмчилерге албан шинчидер, ооң түңнелдери-биле ону эмнээр азы согар шиитпирни хүлээп алыр ужурлуг. Мал арып баксыраарга азы аарааны илдең хирезинде ону соп, аъш-чемге ажыглаары ондактыг херек дээрзин Бижиктиг-Хаяга болган таварылга база катап бадыткаан.
Сибирь язвазының хоралыг бактериялары-биле хораннанган сугну ишкен, оът-сигенни чигген мал-маган дээш өске-даа дириг амытаннар аарып болур. Бо аарыгдан аараан малды ажаап-тежээп турган, ону соп, эът-кежин аайлап, эъдин чемге ажыглаан кижилер аарый бээр таварылгалар бар. Ооң баштайгы демдектери – хөңнү булганып, кустурары, эът-кежинге ириңниг балыгларның тыптыры. Сибирь язвазы хандыр шинчилеттинген аарыг, ынчангаш ону эмнээриниң аргалары билдингир, эмнери бар болгаш, оон аараан кижилерни дораан эмнээр болза, сегий бээр.
Тывага сибирь язвазындан мал-маган аараан таварылгалар хөй удаа илереттинген. Чижээлээрге, 1994–2006 чылдарда Эрзин, Тес-Хем болгаш Чаа-Хөл кожууннарга бо аарыг чеди катап илереттинген. Бо халдавырлыг аарыгдан чүгле азырал мал-маган эвес, өске черлик дириг амытаннар база аарыыр, ооң хоралыг бактериялары хөрзүнге, оът-сигенге үр үе дургузунда артып каап болур, бо аарыгның база катап нептерээриниң айыылы кезээде бар.
Дириг амытаннарның сибирь язвазы, чума, калчаа аарыы дээн ышкаш халдавырлыг аарыгларның тыптырынга мал-маганның ээлериниң тоомча чок чоруу база чылдагаан бооп болур. Чамдык кижилер, мал-маганы арып-доруп өлүп каарга, оларның мөчүзүн ветеринар эмчилерге шинчилетпейн, сөөк-даяан арга-арыг, ыяш-даш аразынче сөөртүп аппарып кааптар таварылгалар бар. Оларның аразында сибирь язвазындан өлген малдар бар чыгыы. Чижээлээрге, 2023 чылдың март айда Кызыл хоорай чоогунда Вавилин ээтпээнге 5 бода малдың өлүг мөчүлери тывылган. Агаар-бойдус чазын чылый бээрге, эът-кежи ирип-чыдып эгелээн, оларны тояанчы ыттар чиггеш, халдавырлыг аарыгларны чоок-кавыга тарадып болурунуң айыылы турган. Ол өлүг малдарны Кызыл хоорайның мурнуу талазында ээн девискээрде мал-маган хөөрүнге аппарып хөмген.
Республиканың девискээринде мал-маган хөөрлери бар дээрзин дыңнаан-даа болза, оларны көрген кижилер эвээш. Мал хөөрү дээрге чүгле мал-маганны эвес, ыт-куш дээш өске-даа өлүг амытаннарны хөөр тускай черлер-дир. Мал хөөрүнүң девискээри 600 дөрбелчин метрден эвээш эвес, ону долгандыр 2 метрден чавыс эвес кылдыр херимнээн, хоруглуг девискээр деп чарлалдыг болур ужурлуг. Мал хөөрлериниң байдалы багай дээрзиниң дугайында айтырыгны республиканың прокуратуразы 2014 чылда көдүрүп турган. 2018 чылдың июль айда Барыын-Хемчик кожууннуң девискээринге сибирь язвазы илереттиннерге, шупту кожууннарның девискээрлеринде мал-маган хөөрлерин чогуур байдалга тудар даалганы республиканың удуртулгазы Тываның Көдээ ажыл-агый яамызынга берген. Ынчан бо яамы мал-маганның 97 хөөрлерин хынап көргенин, эң хөй мал хөөрлүг кожууннар Чөөн-Хемчик – 12, Кызыл кожуун – 10 дээрзин дыңнаткан. Өлген мал-маган мөчүлерин чок кылыр тускай биотермиктиг оңгарлар сумуларның чамдыызында чогу билдинген.
Мөңгүн-Тайганың Кара-Белдир деп черде 1992 чылда чумадан өлген сарлыктарның, Эрзинниң Ак-Эрик, Боктуг-Хавак деп черлерде, Барыын-Хемчиктиң Шекпээр, Бижиктиг-Хая сумуларның девискээринде сибирь язвазындан өлген мал-маганның хөөрлери бар дугайында ажык медээлер массалыг информация чепсектеринде бар. Ынчалза-даа мал-маган хөөрлери кайда дээрзи чурттакчы чонга орта билдинмес. Кожууннарда, сумуларда ол дугайында тодаргай чарлалдар, медээлер көзүлбес.
Ылаңгыя чайын арга-арыг, хову-шөлдерже дыштанып чорааш, оваарымчалыг болуру чугула. Дириг амытаннар сөөк-даяа бар оңгарларга, дөңнерге таварышсыңарза, оон дораан чоруптуңар. Олар мал-маган хөөрлери боор чадавас. Сибирь язвазының хоралыг бактериялары он-он чылдар дургузунда читпес дээрзин утпаңар.
Шаңгыр-оол МОҢГУШ.
Чурукту интернеттен алган.