Арунай Рудольфовна Оюн Алтай Республиканың Онгудай районундан 12 чыл бурунгаар Тыва чуртувуска келин болуп, аалдап чедип келген.
Ол өөнүң ээзи Айдың Кызыл-оолович-биле кады студент үелеринде Барнаулга өөренип турган үезинде душкаш, улаштыр өг-бүле күрүнезин туда бергеннер. Олар амгы үеде 3 оол, 1 кыстың үлегерлиг ада-иези болуп чоруурлар. Арунай кунчуун болгаш өөнүң ээзиниң төрел-дөргүлүн, кады төрээннерин аажок хүндүлеп чугаалаар. Кунчуу Ольга Ноокаевна Оюн 12 ажы-төлдүг “Маадыр ие” деп аттың эдилекчизи, күш-ажылдың хоочуну болганынга Арунай аажок чоргаарланыр: “Хөй ажы-төлдү бодараткаш, кижизидип өстүрүп кааны дээш кунчуумну хүндүлээр мен. Ылаңгыя мээң өөм ээзин бүзүрелдиг, харыысалгалыг, мерген угаанныг, ажылгыр-кежээ, салган сорулгазын чедип алыр кылдыр кижизидип каанынга өөрүп четтирер мен. Ажы-төлге ынак, холу куруг олурбас, бир-ле чүүлдү кылган олурар кижи. Кандыг-даа байдалда үргүлчү арга-сүмезин кадып чоруур”.
Арунай тывалап чугаалавас-даа болза, тыва дылдың утказын билип, харын-даа номчуп турар. Алтай, тыва интернационал өг-бүлениң ажы-төлү – Доржу, Данчай, Айлин, Дажы Оюннар кайызы-даа тыва дылга хостуг чугаалаар. Ийи дугаар оглу Данчайны кырган-авазы Тыва Арат Республиканың бирги саң-хөө сайыды Данчай Чырандай оглу Оюннуң ады-биле адаан. Бичии Данчай ону билген-даа дег, хензиг чажында-ла банкир болур күзелин илереткен.
Өөнүң ээзи Айдың Кызыл-оолович Бай-Хаак суурда истелге килдизиниң даргазы. Ооң ажыл-ижиниң чай чок, чымыштыг болганындан, ажы-төлдү кижизидип, карактаар хүлээлгениң хөй кезии Арунай Рудольфовнага кээп онаажыр. Ол ажы-төлүн хайгааравышаан, бажыңынга анаа черле олурбаан. Бодунуң сеткилинге кирер ынак ажылын тып алыр дээш, элээн орукту эрткен. Шак ындыг орукка чүү турбас дээр. Ол кезек үеде бизнес четкизинге-даа, бодунуң мергежилиниң аайы-биле бухгалтер-экономист болуп-даа ажылдап турган. Ынчалза-даа өөнүң ээзиниң ажыл-агыйының аайы-биле доктаамал чаңгыс черге ажылдап, чурттаары болдунмас, өг-бүлези-биле көжүп чоруй-ла баар болганнар.
Дилээнин тывар
Кандыг-даа дилээшкинниң төнчүзү черле турар. Тыва чоннуң сонуургалын Арунай эскерип көргеш, торгудан тыва хевирниң херээжен улуска тааржыр улуг-бичии чараш сумкаларын даараар бодалга келген.
“Тываларның бир онзагай чүүлү – национал хевинге ынакшылы аажок күштүг. Кандыг-даа байырлал кээрге, улуг-бичези чок шупту национал хептерин кедиптерин чарашсынар мен. Ылаңгыя Шагаа, Наадым байырлалдарында, куда эрттирерде тыва хевин черле утпас. Ынчангаш шак ындыг чараш хепке тааржыр сумкалар турар болза, оон-даа кайгамчык болурун билгеш, бо ажылды шилип алганым бо” – деп, алтай келин чугаалады. – Сагыш-сеткилимге кирер ажылды кылыр болзумза, эки-дир деп түңнелге келдим. Сумкалар аргыыр, даараары, ёзулуг меңээ тааржыр ажыл болду. Аргыттынып, дааранып олурупканымда, үе-шак-даа эрткенин билбес-тир мен”.
Чартык чыл дургузунда канчап ындыг хөй садып алыкчыларлыг апарган силер деп айтырыгга ол мынчаар харыылады: “Торгу-биле канчаар даараптарын боданып-ла турган мен. Чүгле торгунуң боду-биле даараар дээрге, шоолуг эвес ышкаш сагындырган. Демир фермуарлыг (сумканың аксында чараштап каан дээк азы сенчи) кылдыр даараар деп шиитпирлеп алгаш, 3–4 хире сумка даараптарымга, өөм ээзиниң угбалары дораан садып алгаш барганнар. Оон улаштыр-ла чагыглар удаа-дараа кирип, көвүдеп эгелээн. Удаваанда интернет четкизинден делгелге болур деп чарлал тып алгаш, аңаа бижиттирип алгаш, белеткенип эгелээн мен”.
Ук делгелгеге Арунай Оюн 30 сумка даарап белеткеп алгаш, ол чедер боор деп бодаан. Ынчалза-даа ооң ажылдарын садып алыр күзелдиглер оранчок хөй болган. Делгелге соонда чагыглар улай-улай чаашкын суу дег аттыгып эгелээн. Ооң торгудан даараан сумкалары чүгле Тываның кожууннарынче эвес, а харын-даа Россияның аңгы-аңгы булуңнарынче база үнүп эгелээн.
Авторнуң эргезин бадыткаан документилиг
Ооң бухгалтер-экономист эртеми база бодунуң ажыл-агыйын ажыдарынга кончуг улуг салдарлыг болган. Кылган ажылының өртек-үнезин тургузары, канчаар ажылдаарга чарыгдал артыкка үнмези, камналгалыг болуру дээш оон-даа өске айтырыглар өске кижиниң дузазы чокка-ла шиитпирлеттинип турар. Эң-не кол чүүл – национал торгудан фермуарлыг сумкаларны даарааш, садып-саарып, ону канчаар даараарын өскелерге өөредир, ук ажылдың автору болур эргени чаалап алгаш, тускай документини холда алган. Россияда шак ындыг хевирниң сумкаларын кым-даа дааравайн турар деп хыналданы база эрткен. Сумкаларны канчаар даарап турарын республиканың херээжен чону аажок сонуургап, мастер-класс эрттирерин четтикпейн манап турарлар. Арунай бодунуң мөгейикчилеринге уткуштур базымны кылып, бичии оглу шору өзе бээрге, мастер-класстарны эрттирип эгелээринге белен дээрзин чугаалап турар.
Ол бодунуң ажылдарын интернетте социал четкилерде салып, садып алыкчыларының санын көвүдедип турар. “Монголка”, “Өлчей” садыглары-биле база дугуржулгалыг ажылдап турар. Ук садыглар-биле садып алыкчылары дөмей болгаш, оларның-биле кады ажылдаарга, кайызынга-даа ажыктыг болуп турарын Арунай Оюн демдеглеп турар. Оон ыңай Тыва үндезин культура төвү-биле база кады ажылдажылганы чорудары планда.
“Күш-ажыл” кичээлдериниң дүжүдү
Чүү-даа канчаар, кажан, канчап аргып, даарап өөренип алганын айтырарымга, мындыг онзагай харыыны ол меңээ берди. Ону дыңнааш, аянзынып, бис база үлегерден алзывысса чүл деп боданып олурдум.
“Бистиң Даг-Алтайда 9 класс дооскан соонда “күш-ажыл” кичээлдеринде оолдар машина мунуп өөренир. А уруглар профессионал училищелерниң даараныр цехтеринге дааранырының эге билиглеринден эгелээш, бодунга идик-хепти быжарынга чедир шуптузун өөренир. Үезинде ону херекке албайн турган-даа болза, амгы үеде амыдыралымга ажыктыг апарганынга өөрүүр-дүр мен. 11-ги классты доозуп турувуста аттестат-биле кады даараныкчының дипломун база берип турар” – деп чугаа дыңнаарга, магаданчыын канчаар.
Орулгазы көвүдээрге, даараныр цех ажыдарынга чедир сайзыраарын Арунай Оюн бодап турар. 30, 35, 40 дээш мугур хар демдеглээрде, кудага келин кыстың платьезинге өңнеш кылдыр безин чагыгларны киирип турары солун. Ооң өөнүң ээзи, ажы-төлү даараныкчының ёзулуг деткикчилери, сорук киирикчилери болган.
“Шын” солуннуң номчукчуларынга, тыва чонга бурунгаар чүткүүр күштү, сагыш-сеткилинден өөрүшкүнү сөңнеп турар ынак ажылын тып алырын күзээр-дир мен. Кижи бүрүзүнде бажың ажылы, ажы-төл, оларның кижизидилгези дээш амыдырал төнмес. Хүнзедир ажылдааш, шылай бергеш, дааранып, аргыттынып олурупкаш, сагыш-сеткилим-биле дыштанып алыр-дыр мен. Ынчангаш сагыш-сеткилинге кирер ажылды тып алырга-ла, эгезинде өөрүшкүнү, сагыш-сеткил ханыышкынын эккеп эгелээр. Оон чоорту кижиниң ынак ажылы боду-ла орулганы эккеп турар апаарга, ол дег эки чүве кайдал” – деп, ол түңнээн.
Чыжыргана СААЯ чугаалашкан.
Чуруктарны маадырның архивинден алган.
