Кызыл хоорайның төвүнде турар рыноктарга хамаарышкан маргыжыглар чылдан чылче соксаал чокка уламчылап келгенин билир бис. Чамдык улус хереглээн барааннарын садып алырынга төпте турар рынок эптиг деп санап турар, а өске улус хоорайның төвүн чударадып турар рынокту өскээр көжүрер болза эки деп бодалдыг. Төпте элең-тендиң эзирик кылашташкан “дириг хөлегелер” апарган кижилерниң чыглып турумчуп турарының база бир чылдагааны ук рыноктарда деп бодалдыг улус база бар.
ТӨӨГҮДЕН АЛЫРГА...
Кызылдың төвүнде рыноктуң ажыы бар бе деп айтырыгга харыы бээриниң бетинде, ооң чиңгине адынга, хевирлеринге доктаап алгаш, оон чугааны уламчылаза эки хире-дир. Чогум ону чоокка чедир “Кызыл хоорайның колхоз рыногу” деп адап турган. Тывалар ону бөдүүнү-биле анаа-ла “базаар” дижирлер.
ССРЭ үезинде колхоз рыногу үш хевирге чарлып турган: көдээниң барааннарын садар аъш-чем рыногу, көдээниң болгаш үлетпүрнүң барааннарын сайгарар холушкак барааннар рыногу база чүгле дириг мал-маган, куш болгаш мал чеми садар рынок.
Колхоз рыногун тургусканының кол сорулгазы көдээниң бараан бүдүрүкчүлери, хоорайжылар боттарының дузалал ажыл-агыйларындан алган продукциязын, хереглекчилер ниитилелдериниң организациялары колхозтардан болгаш колхозчулардан комиссияга хүлээп алганы барааннарын садып-сайгарары турган. Көдээниң ишчилеринге, колхоз-совхозтарга, хууда дузалал ажыл-агыйлыг хамаатыларга бүдүрген продукциязын садып-сайгарарынга деткимче көргүзериниң бир хевири-дир. Ындыг рынокту Л. Гайдайның “Операция “Ы” и другие приключения Шурика “ деп фильминде хөлчок таптыг көргүскен. Ёзулуг колхоз рыногу ол.
Кызыл хоорайның колхоз рыногунга кандыг-даа барааннарны садып турган. Мооң ужун оларга болур-чогуур хыналда-хайгаарал албаннары доктаамал ажылдап турган. Негелде ындыг. Эрткен чүс чылдың 80 чылдарынче киир ооң артыкы төп эжииниң кыдыында оран-савага керосин кудар бичии лаңгыы-даа турган. Бодавыже, аңаа хереглел ынчан безин турган хевирлиг. Хоорайның кыдыында өг-бүлелер (Оюн Күрседи кудумчузу, Доңмас-Суг, алгы заводунуң, хемниң ол чарыының девискээрлери, Восток, ипподром, тулаа чанының бажың-балгады) азырал мал-маганны, дагаа-касты доктаамал азырап, ногаа аймаан өстүрүп турганнар. Ынчангаш оларның бүдүргени продукциязын садып-сайгарарынга колхоз рыногу улуг хереглелдиг турган. Өкпеленчиг солун шөлүн “дарлап” турбазы-биле маңаа чүү турганын допчулай кааптайн: комиссия садыының хааглыг оран-савазы (ам-даа бар), фото-чурук, чиигеткен барааннар садыы, көдээниң барааннарын, үнүштер өзүмнерин садып-сайгарар каш янзы баартактар, боодалга чери (тир), янзы-бүрү хереглелдиң барааннарының оран-савалары, аңчылар болгаш балыкчылар, ол ышкаш “Оран-таңды кежии” (“Дары природы”) садыглар, амыдырал-хандырылга мастерскаязы болгаш өске-даа.
АМГЫ БАЙДАЛ
Колхоз-совхозтар дүшкен байдалда, хоорайжылар мал-маган тутпастаан үеде, найысылалдың ужу-кыдыында көдээ ажыл-агыйының барааннарының тускайжыттынган рыноктары (“Сайзырал”, “Правобережный” дээн чижектиг) элбекшээнде, хоорай рыногунуң ажык-дүжүү кудулаан, ол салдынган сорулгаларынга дүүшпестээн, үениң негелделериниң кызыгаарындан үнүп турар апарган. Чаңгыс черге хары угда ийи улуг, харын-даа үш, рыноктуң бары ол чоок-кавының девискээринге арыг-шевер, корум-чурум талазы-биле таарымча чок байдалды тургускан. Ажыы-биле чугаа- лаарга, онза өскерлиишкиннер, чаартылгалар-даа болбаан. Төп рынок чиижең садыгжыларның улус-чон мөлчүүр, арагачыларның, диленчилерниң болгаш криминалитеттиң чыглыр, бөлдүнчүр чери апарган дизе хөөредиг болбас. Бир шагда пряник кылыр заводтуң орнунда эңдерик лаңгыылар чаъс соонда мөөгү дег көвүдеп, хоорайның шинчизин суспаргай болдурган (Эки турачылар биле Красноармейская кудумчуларының азыы). Ындазында-ла тар Красноармейская кудумчузун рыноктар улам дыкпыжыткан. Байырлалдар үезинде оон эртери болдунмастаан. Садыг-наймааның, ниитиниң чемненилге черлериниң чаңгыс черге бөкперлешкени таарымча чок тар байдалды тургускан.
Бо үүрмек лаңгыыларны, төп рынокту бүрүнү-биле бузарын үе негеп келген. Чүгле ону эвес, ол чоок-кавыда эргижирээн оран-саваны база. Хоорай төвүн аян киирип, хостуг болдурары күзенчиг. Бусканының соонда хосталган черге хааглыг оран-саваны тудар болза эки. Чүнү аңаа тударын чарлаттынган ажык конкурстуң түңнелдери-биле илередир. Чүгле эңдерик садыг-наймаа туткан ажыы чок деп санаар мен. Чаа рынокту Мурнуу микрорайоннуң девискээринче көжүрер болза чогуур ышкаш. Ынчаптар болза төпке машина-балгат-даа эвээжээр, чоннуң шуужуу-даа сыыгаар, кудумчуга корум-чурум-даа экижий бээр болгу дег. Хорам дээн тураскаал, оран-сава бүрүзүн хоорайның төвүнге бөкперлештирер чаңчылдан уштунганы дээре. Кызылдың өске черлери база хөгжүлдени алзын. Таптыг боданыр болза, хоорай өнчүзүнге хамааржыр объектилер хөй-дүр ийин.
М. КУЛУН-ДАРЫЙ.
"Шын" №38 2023 чылдың май 27