“Шын” солуннуң эрткен үндүрүлгезинде Яндекс очулдурукчу дугайын бижээн бис. ТГШИ-ниң дыл секторунуң ажылдакчызы, филология эртемнериниң кандидады Чойган Ондар Яндекс очулдурукчуну тыва дылдың интернет четкизинге сайзыраарының үндезини деп санап турар.
Тыва дылды Яндекс очулдурукчуже бүрүнү-биле киирген соонда, дылды танып билиптер синтезатор деп технологияларны ажыглап тургаш, аудио болгаш видео материалдарны база тыва дылче очулдурар сорулга салдынган. Ол боттаны бээрге, чаңгыс-ла “тыва дыл” деп кнопканы базыпкаш, орустап турар видеону тыва дылга дыңнап турар апаар бис.
Амгы үеде шак ындыг технология Яндексте бар. Ооң дузазы-биле кыдат, англи, испан, япон дээш өске-даа дылдарны орус дылче очулдуруп турар. Кандыг-даа дылда видеону яндекс браузерге кывыскаш, “перевести на русский” деп чүүлдү базыптарга, орус дылче очулдуруптар. Удавас аңаа чүгле орус эвес, Россияда бар өске-даа дылдар, ооң иштинде тыва дыл база немежип келир дээрзин Чойган Ондар демдеглээн: “Амгы үеде Яндексте Россияның чоннарының дылдарын шупту талазы-биле очулдурар ажылдар чоруп турар. Бистиң ажы-төлүвүс интернет четкизинден видеоларны, ырыларны орус болгаш англи дыл кырында көрүп, дыңнап турары-биле төрээн тыва дылын уттуп бар чыдар. Ынчангаш тыва дылды база интернет четкизинче үндүрер болза эки. Ооң эге базымы Яндекс очулдурукчу болур.
Кажан видеону көргүзүп турда, тускай программа орус дылды танааш, сөзүглелче шилчидиптер. Бодунуң ээлчээнде Яндекс очулдурукчу орус сөзүглелди улаштыр тыва дылче очулдурар. Тыва дыл кырынга үнүп келген сөзүглелди синтезатор азы компьютерниң үнү тывалап чугаалай бээр.
Чижек кылдыр алырга, башкир дылда чугааланып турар угаанныг колонка бар. Эгезинде дылдың эр азы кыс эдилекчилериниң 20 шак дургузунда бижиткен үнүн чыыр. Кылымал угаан аңаа даянып дылдың фонетиказын азы өскээр чугаалаарга, үн бүрүзүн канчаар адаарын, ол талазы-биле онзагайларын бүрүнү-биле өөренип алгаш, ук дылга арыг чугааланыр апаар.
Дараазында чугааны танып, билиптер программа база херек. Россияның чоннарының идепкейжилери аңгы-аңгы байдалдарга 300 шак дургузунда бижиткен үннерни чыып турган. Кижи бүрүзүнүң чугааланыры аңгы-аңгы болганындан, оларның шуптузунуң үннерин аңгы-аңгы байдалдарга таныптар кылдыр кылыр дээш ол ажылды чорудуп турганы ол.
Угаанныг колонка тыва дылды танып, интернет четкизинде чугааланып турар Алиса база удавас тывалай бээр дээрзин аныяк эртемден демдеглээн: “Бис боттарывыс база Алиса ышкаш дузалакчыны кылыр күзеливис бар. Ооң адын Эвилең деп адап алыр деп дугуруштувус. Яндекс очулдурукчуну доозупкаш, үннер тырттырар ажылче кирер бис”.
Маңаа хамаарыштыр чоннуң коргуушкуну база бар. “Тыва дыл тускай шериг операциязының үезинде бистиң ында киржип турар чаңгыс чер чурттугларывыска дузалажыр чажыт дылы апарган. Ынчангаш тыва дылды интернет четкизинче электен киирбес-тир дижир улус хөй” – деп, Чойган Ондар чугаалаан.
Ынчалдыр-ла тыва дыл үстүнде айыттынган технологиялардан озалдап турарын ол демдеглеп, тыва дылга хамаарышкан технологияларны шагда-ла даштыкылар кылып турарын чугаалаан: “Бир катап hh.ru деп ажыл сүмелээр сайтыга тыва дыл специализи херек деп чарлал көстүп келген. Ол вайберге база тарап чоруп турган. Мен ону база шинчилеп көрдүм. Интернет четкизинден тыва видеолар дилээр ажыл болду. Ынчалза-даа ол ажыл доозулган. Ам ол видеоларның сөстерин сөзүглел кылдыр бижиир кижи херек деп харыы берди”.
Ол ажылды чорудуп турар компанияны шинчилеп келген түңнелинде, даштыкы чурттуң шериглериниң чагыгларын күүседип турар компания болган. Чүгле тыва дылды эвес, бүгү делегейниң дылдарын шак ынчаар кылып турарлар. Шак ол материалдарны чүгле видеолардан эвес, а бистиң чуртувуста хоруглуг апарган фейсбук, инстаграм, ватсап дээн ышкаш мессенджерлерден ап турары билдинген. Оларның кол даянып турар чүүлү ватсапта үн бижидилгелери болган. Үстүнде айыттынган технологиялар даштыкыда шагда-ла сайзырай берген. Ынчангаш коргуп олурбайн, тыва дылды интернет четкизинче киирери чугула дээрзин Чойган Ондар демдеглээн.
Бир талазында тускай шериг операциязында шериглеривис тыва дыл кырынга чугаалажып турза-даа, олар жаргон хевирге чугаалажып турарлар. “Дылдың жаргон хевири литературлуг дылга деңнээрге, элээн нарын. Дайын дылын билбес улус ону билбейн барып болур бис. Ону үстүнде айыттынган технологиялар-биле кылыр үе ам-даа келбээн. Ол хамаанчок ону шинчилээр ажылдар безин чоруттунмайн турар” – деп, аныяк дыл шинчилекчизи чугаалаан.
Баштайгы базымны түңнеп, Яндекс очулдурукчуга үлүг-хуузун киирип, дузалашкан кижилерни демдеглеп, шаңнап-мактавастың аргазы чок. Ол дараазында сорулгаларны чедип алырынга улуг ужур-дузалыг болур болгаш кижилерниң улаштыр ажылдаар хей-аъдын көдүрер дээрзи билдингир. Ынчангаш шак ындыг хемчегни бо чылдың төнчүзүнде эрттирерин планнап турар.
Чыжыргана СААЯ.
Чурукту маадырның хууда архивинден алган.
«Шын» №38 2024 чылдың май 25
