| БАРЫЫН-ХЕМЧИК КОЖУУННУҢ 100 ЧЫЛ ОЮНГА |
Миша шору маңнап турар апарган. Кады ойнап турар оолдар мойнунга олурткаш, Мишаның ийи холундан тудуп алырга, дыка амыраар кижи. Эштир «шалбааже» баарда, моюн дөзүнге олурткаш, бир кижи ооң-биле ажаанзырап турда, сугже мөйт дээр сен. Ынчангаш Мишаны изиг довурак кырынга олуртуп каарга, ону бажынче саарып, канчап-даа турар де. Арны-бажы кижи көөр аргажок кара былчак боор. Чанарда алгыртырзын-на сугга чуп алыр болгай бис. Шак ынчаар өөредип алганывыста, ам шуут Хемчик кыдыынче балыктап чоруп турар апардывыс. Бис өңү оңган майкавыс хөлегеге чаткаш, бир харлыг дуңмавысты аңаа чыттырып каар бис. Бир канчангаш дыңнаарывыска, бир кижиниң үнү дыңналы бээр: «Ок, Мишавысты уттуп алган бис, ол мында болгай» — деп девидеп үнер бис.
Алды чыл эрткенде Миша Кызыл-Мажалыктың бир дугаар школазынга өөрени бергеш, улаштыр Ак-Довурак хоорайның 4 дугаар профессионал-техниктиг училищезинге (ХПТУ) өөрени берди. Ол хостуг хүреш секциязында чоруп турар кижи болду. Оон канчангаш-ла дыңнаарымга, Миша Кызылга хүрешкеш, үжүүрлешкен деп мындыг. Ынчан Советтиг Тываның 30 чыл болган 1974 чыл чүве. Ол боду аныяктар аразынга 16 хардан тура хүрешкен. Ынчан 17, 18 харлыг мөгелерни улуг улус кылдыр санаар турган. Ынчанмайн канчаар 16 харлыг кижи дээрге эът-ханы чедишкен улуг кижи-ле болгай. Сураглыг мөге Семис-оол Сарыглар канчап 16 харлыында, барып-барып Сүт-Хөлге 64 мөге салырга, шүглүп каан-дыр. Советтиг Тываның 30 чыл оюнда Сүт-Хөл мөгелери шуптузун алган: аныяктар аразынга хүрешке шүүлген мөге Кызыл-Тайга чурттуг Курсат Ондар, а үжүүрде Миша Монгуш база-ла Сүт-Хөлге төрүттүнген болгай. 64 улуг мөгелер аразында шүүлген кижи Сүт-Хөлдүң Ак-Даштан Чадамба Ооржак, үжүүрүнде Алдан-Маадыр чурттуг Өлзей-оол Ооржак. Мишаның үжүүрлешкенинге бир кезек улус бүзүревейн турдувус. Миша, шынап-ла, бодунуң дипломун болгаш шаңналга алган фотоаппаратты көргүстү. Оон бээр-ле дуңмавыс хүрежир болза мөге боор кижи-дир деп билдивис.
Миша Тыва даг-дүгү болбаазыдыр комбинатка ажылдай берген. Ол школа назыны четпейн турда-ла, баштайгы тыва-даг дүгүн саазын шоодайларга чүдүрүп эгелей берген турган. Ол дээрге 1964 чылдың сентябрь 4. Ынчан бүдүн Тывага улуг бүдүрүлге чок турган, тывалар хой-өшкү, инек, чылгы соондан кылаштаар турган. Тываның баштайгы даг болбаазырадыр комбинады ёзулуг бүгү-эвилелдиң комсомолчу тудуу кылдыр чарлаттынган турган. Ооң бирги директорунга Чимит-Доржу Байырович Ондар болган. Ам ол 93 харлыг, Кызылда чурттап турар. Ынчан Ак-Довурактың комсомолчу тудуунга 40 ажыг нацияның кижилери ажылдап турганнар. Миша ХПТУ-4-тү доозупкаш, ийиги фабрикаже, ЦОРР-га (цехи обогашения рядовых руд) слесарьлап ажылдай берген. Кол-ла чүве ажыл болгай. Ол ийи дугаар фабриканың бедии 70 метр, 14 каът бажыңга дең. ЦОРР-нуң узуну, дооразы 100-100 метр азы бүдүн гектар черни ээлеп турган. Миша 3-кү разрядтың ажылчыны болуп кире берген. Даг-дүгү кижиниң кадыынга хоралыг бүдүмел. Ынчангаш ажылдаар шагы 6 шак, кижи бүрүзүнге бир ээлчегде чартык литр сүт халаска бээр. Бир чылда ийи катап шөлээни бээр. Даг-дүгү кадыкка хоралыг болганда, пенсияны 8 чыл ажылдаарга-ла бээр, эр улус 50 харлыында, а херээжен улус 45 харлыында. Ынчангаш Миша 30 хар четпейн чорааш «пенсия» алыр хоралыг стажты ажылдап каан.
Мишаның бир дугаар шүүлгенин 1977 чылдың май 9-та көрдүвүс, ынчан ооң деңзизи 68 чеде берген турган. Ол Кызыл-Мажалыктан, Ак-Довурактан аңгыда, капитан Кечил-оолдуң шаңналы дээш хостуг хүрешке Улуг-Хемниң Хайыракан суурга «Урожай» ниитилелдиң бирги чери, Кызылга Сүт-Хөл районнуң бирги чери дээш спартакиада, Кызылга Тыва АССР-ниң национал спорт хевиринге спартакиада, Ак-Довуракка Социалистиг Күш-ажылдың Маадыры Данзырык Калдар-оолдуң деңзи аайы-биле хүрешке, Тыва АССР-ниң национал спорт хевиринге чемпионады, бурят хүреш «Барилдаа», 1989 чылда Совет Эвилелиниң Маадыры Хомушку Чүргүй-оолдуң шаңналы дээш 128 мөгениң хүрежи дээш оон-даа өске хүрештерге, маргылдааларга шүглүп турган. Хомушку Чүргүй-оолдуң шаңналы дээш хүрешке эзер-биле шаңнаткан кижи. Ол шагда эзер кончуг ховар турган, артында шериг эзер.
Бир катап Миша чедип келгеш: «Май чыскаалы чоокшулай берген, чылда алыр ийи шөлээмниң бирээзин ап алдым. Каяа, канчаар эрттирер чоор деп бодап тур мен» диди. Мен шуут амырап калдым: «Бис походтаар бис, биске катчып ал!» — дидим. Мен черле школачы чылдарымдан-на турисчи кижи болгай мен, ынчангаш «Мөңгүлек» турисчи клувунда болгаш улус эдертип турар мен. «Кылаштап алырыңга тынышка база эки боор, мага-бодуңга база эки» – дидим. Миша чөпшээрешкен. Ол шагда спорт дээнде партия чүнү-даа харамнанмайн турган. Ынчан турисчи походтуң «алдын үези» турган. Походтарга херек аъш-чемни база баар-кээрде чарыгдаар автотранспорт өртээн хандырар турган.
Михаил Моңгуш тыва мөгелер аразында бир дугаар Мунхуликче (3577 м), Мөңгүн-Тайгаже (3967 м), Мөген-Оюкче (3388м) үнген ССРЭ-ниң альпинизи кижи бооп турар.
Ак-довуракчыларның улуг байырлалы Тудугжулар хүнүнде 64 мөге салган. Кончуг-даа шыырак мөгелер хүрешкен. Хомуш-оол Хомушкуга чээни болур Шолбан Сыдам-оол таваржы берди. Ол Хомуш-оолду «мельница» кылгаш, октап каапты. Эң сөөлүнде ийи кижи арткан: Миша биле Шолбан. Миша-даа улуг, шыырак болгаш чээнин октап алды.
– Чээниңге ужуп бээр чүвеңни – деп чугааладым.
– Аныяк кижиде чүү боор, бодунуң үезинде шүглүп алгай-ла – деп, Миша мындыг.
Михаил чүгле тыва хүреш эвес, хостуг хүрешке, стол теннизинге, самбога, бурят хүреш «барилдаага», шой көдүреринге база тергиидеп турган. Комбиннаттың директору Юрий Трофимович Комаров тудугжулар чуртталга бажыңын тудуп четтикпейн турар боорга, коттедж бажыңнарны боттары тудар эргени берген. Михаил суглар база тудугжу мергежилдиг болгаш Чехов кудумчузунда чаагайжыды туттунган бажыңныг болу бергеннер.
1985 чылдың июль 18-те Михаил Чанзаңмаевич Моңгуш Хакас автономнуг областың Аскизке болган РСФСР-ниң национал хевирлеринге бирги чери дээш маргылдаага киришкеш, «РСФСР-ниң спорт мастери» атты алган. Бо чемпионатка Якут АССР-ден, Тыва АССР-ден, Бурят АССР-ден, Агинск национал округтан, Хакас, Даг-Алтай автономнуг областардан спортчулар киришкен. Ол 27 харлыында спорт мастерин чедип алган.
1994 чылдың чазын Михаил Чанзаңмаевич хай-халапка таварышкаш, аараан. Ол-ла чылдың август 15-те мөге Михаил Моңгуштуң чүрээ мөңгези-биле сокпастай берген. Мөге ынчан 36 харлыг турган.
Барыын-Хемчик кожууннуң 90 чылын 2015 чылда демдеглеп тургаш, хүрештерге 54 катап шүүлген, 13 катап үжүүрлешкен мөге Михаил Чанзаңмаевич Моңгушка «Барыын-Хемчиктиң Чаан мөгези» деп хүндүлүг спортчу атты кожуун чагыргазы тывыскан, ооң шынзылгазын, демдээн оглу Тигран Моңгушка тыпсып берген.
Барыын-Хемчик кожууннуң шыырак мөгелериниң бирээзи Михаил Моңгуштуң ат-алдарын ынчаар үнелээни мөгеге улуг хүндүткел, мөгейиг, мөге салгалдарга төлептиг үлегер.
/ Маадыр-оол ХОВАЛЫГ,
Кызыл хоорайның алдарлыг ажылдакчызы.
Чурукту интернеттен алган: [#alias|yandex.ru/images/sea...|https://yandex.ru/images/search?from=tabbar&img_url=https://sun9-74.userapi.com/LZ-Iy1h1smGd3TyMpUalsT-ymiyItOBsi8ga8w/AFv3gNE6vqc.jpg&lr=11333&p=1&pos=20&rpt=simage&text=Тыва мөге мультяшный]
“Шын” №46 2025 чылдың ноябрь 27