Тоол
Эрте-бурунгу шагда куштуң хааны-биле кадыны бүгү ужар куштуң эъдин шуптузун чип көрген, чаңгыс үгүнүң эъдин чип көрбээннер.
Хаанның кадыны оргаш, айтырган-дыр:
— Бис мынча ботка хаан болуп чурттап келгенивистен бээр элээн үр болуп келдивис, мен чаңгыс-ла үгүнүң эъдин чип көрбээн кижи-дир мен, үгүден меңээ тып эккеп, эъдин чиртип көр — деп, хаанга кадыны чугаалап-тыр.
Хаан-даа дораан аът баштыг начын бора хартыганы кыйгыртып эккелгеш, хартыгазынга чугаалаан:
— Сен дүн-хүн чок хап чоруткаш, үгүнү меңээ кыйгырып эккеп бээр сен, саадап болбас, кончуг дүрген чорааш, ыяап-ла тып эккээр сен — дээш, чорудупкан.
Аът баштыг начын бора хартыга дүн-хүн чок ужуп чорааш, Үгүзүнге чеде бергеш, чугаалап-тыр:
— Силерни куштуң хааны кыйгырткан чор мен, дүн-хүн чок чедип кел дидир — деп-тир.
Үгү тургаш, чугаалап-тыр:
— Мен хүндүс чорук чоруй албас, караам четпес, дүне чоруур мен, силер чана бериңер, мен силерниң сооңардан дүне чоруй баар мен — дээш, Үгү чыдып калган.
Аът баштыг начын бора хартыга хап чана берген. Үгү-даа боданып олурган-дыр. «Мени куштуң хаанының кыйгырткан херээ чүү боор, мени өлүрүп чиир дээш хереглээннер-дир» — дээш корткаш, чоруп чадап, дидинместеп тургаштың, үш хонганында Хаанынга бараалгап чеде бээрге, хаан-даа ажынган хорадаан-дыр.
Үгү тургаш, чугаалап-тыр:
— Мен силерниинге чоог-чемиш болур дээш, кел чыдырымда, хөй ара-амытаннарның улуг шуугаазынныг маргылдаазы болган, аңаа мен база киржип турдум, ынчангаш мынчап саадап чордум, хаан — деп-тир.
Хаан олургаш, Үгүден айтырган-дыр:
— Ол хөй амытан чоннуң маргылдаалары кандыг-кандыг маргылдаалар боор чүвел? Меңээ шуптузун чугаалап бер — деп-тир.
Үгү тургаш:
— Мынча дээн-дир: «Делегейниң кырында турган ыяш хөй бе, ушкан ыяш хөй бе» деп айтырыг турган, ол айтырыгны маргыжып, аңаа бир хондум, аңаа мээң ушкан ыяш хөй чүве» деп маргышканым шын болуп турду хаан — деп-тир.
Хаан тургаш, айтырган-дыр: «Ушкан ыяш канчап хөй боор чүвел?» — дээрге, Үгү тургаш харыылап-тыр:
— Ушкан ыяштың хөй болур ужуру, турган ыяштарда ээр ыргак болгаш турган кургаг ыяштар-биле каттышкаш, хөй болур чүве-дир.
Хаан тургаш, айтырган:
— Ам бир ийи хонууңну каяа саадап чордуң? — деп-тир.
Үгү тургаш, харыылап-тыр:
— Делегейни хүн хөй эртер бе, дүн хөй эртер бе? — деп айтырган турган. Мен тургаш, аңаа «дүн хөй эртер» деп харыылап турдум, хаан — деп-тир.
Хаан тургаш, айтырган:
— Дүн канчангаш хөй эртип турар чүвел? — деп айтырган-дыр.
Үгү тургаш харыылап берип-тир:
— Дүннүң хөй эртериниң чылдагааны, ужуру болза, чамдык хүннерниң хүн караа көзүлбес бүргег эртери хөй болур, ынчангаш бүргег хүннерни дүн-биле катай санаар, ынчангаш дүн хөй деп маргыштым, ол маргылдаа база мээңии болду. Аңаа бир хондур саада- дым, хаан — деп-тир.
Хаан тургаш:
— Ам бир хонууңну каяа саадап чордуң? — деп, айтырган.
Үгү тургаш, харыылап-тыр:
— Делегейниң кырында эр кижи хөй бе, кыс кижи хөй бе? — деп айтырыг турган, аңаа мен тургаш, «Кыс кижи хөй, эр кижи эвээш деп маргыштым, хаан» — деп-тир.
Хаан тургаш, айтырып-тыр:
— Чүге кыс кижи хөй болур чүвел?— деп айтырган.
Үгү тургаш, харыылап-тыр:
— Чамдык хааннарның кадыннары эр кижилеринге чүвени баш билиндирбес, ооң аайындан эртпес, чүнү-даа кадайы чугаалаарга, кадайының аайындан эртпес эр кижини база кыс кижиге санаар боор чүве. Чижээ, хаан кижи кадайының аайынга кирип чоруур болза, ол кыс кижиге санаттырар болгаш, эргезин дүжүрер боор чүве-дир, хаан — деп-тир.
Хаан олургаш, айтырган-дыр:
— Оон ыңай чүү-чүү чүвелер бар-дыр? — деп айтырган.
Үгү тургаш, харыылап-тыр:
— Моон ыңай чүве чок-тур, хаан. Мээң силерге чоог-чемиш болур дээш үш хонукта саадаан ужурум бо-дур, ам ол маргылдаа кылган амытан, шуугаазынныг хөй чон маңаа келир улус, олар кел чыткан боор, хаан — деп-тир.
Хаан тургаш:
— Че, Үгү, силер ам хап чана бериңер, мен силерни кыйгырткан херээм айбылаар деп бодаан мен, човагзынган боор силер, Үгү — дээш чорудупкан-дыр оо.
Хаанның кадыны чылгаттынып олуруп калган. Күжүр Үгү-даа чула мегелээш, хап чана берип-тир ийин моң.
"Матпаадыр" деп номдан алган.
Чурукту интернеттен алган
"Шын" №4 2024 чылдың январь 20