Бистиң кырган-ачавыс Идам Самданович Кыргыс 1911 чылда Эрзин кожууннуң Нарын суурга төрүттүнген. Ол Москвага эртем чедип алган Тываның бирги профессионал полиграфистериниң бирээзи. ССРЭ-ниң найысылалынга бүдүн чартык чыл өөренгеш келгеш, Тываның типографиязынга ажылдап эгелээн. 1931 чылда ону Тываның улустуң революсчу армиязынче кыйгырткан.
1943 чылда Идам Кыргыс фронтуже аъттанган 11 тыва танкычылар санынче кирген. Ынчан бүдүн Тыва эки турачы чаңгыс чер чурттугларын фронтуже үдээр дээш келген. Эрес-дидим танкычылар совет чон-биле бир деңге дайзынны чылча шавар дээн даңгыраан бергеннер. Тыва эки турачыларны фронтуже үдээри-биле совет элчин черинге (амгы үеде хан кудар станцияның оран-савазы) байырлыг шайлаашкынны база организастаан.
Ол-ла чылдың ноябрьда тыва эки турачыларны ийиги Украина фронтузунуң 52-ги армиязының 25-ки тускай танк полугунче томуйлаан.
Идам Кыргысты чурттунга чоок кижилери — хөй санныг дөргүл-төрели, өөнүң ишти 2 харлыг оглу-биле манап арткан. Олар чок кижизин төрээн чурттунче, аал оранынче ээп чанып кээр деп идегеп манап арткан.
25-ки тускай танк полугу Украинаның, Молдавияның, Румынияның, Венгрияның болгаш Чехословакияның девискээрлеринге тулчуушкуннарга киржип турган. 1944 чылдың март айда ук полк Бугско-Днестровой халдаашкын операциязынга киришкен. Танкычылар кызыгаарны эртип, Румынияның девискээринче 10–15 километр кирген. Гитлержилерниң үзүк чок халдаашкынынга совет шериглер кадыг-дошкун демисешкен.
Аажок дааштыг коолаар дааш-шимээн, долгандыр от, бодаарга-ла, чер-дээр чарлып, буступ турар ышкаш улуг тулчуушкун болган. Фашистер 8 совет танкыны чазылдырып чок кылган, оларның бирээзинге бистиң кырган-ачавыс Идам Кыргыс чораан. 1944 чылдың март 26-да Ясско-Кишинев плацдарм тулчуушкунунга тыва эки турачы Идам Самданович Кыргыс эрес-дидими-биле мөчээн.
2019 чылда Нарын ортумак школазын И.С. Кыргыстың ады-биле мөңгежидип адаан. 2024 чылда Эрзин кожууннуң Нарын суурга фронтучунуң хөй санныг дөргүл-төрелдериниң, сумунуң Төлээлекчилер хуралының баштыңы С.М-Х. Сарыгның киржилгези-биле Ада-чурттуң Улуг дайынының киржикчизи, тыва эки турачы, фронтучу И.С. Кыргыска тураскаалды байырлыг байдалга ажыткан.
Чимис МОНГУШ, фронтучунуң салгалы.
«Шын» №36 2024 чылдың май 18
