ИНТЕРВЬЮ
Россия Федерациязының Президентизи Владимир Путин 2024 чылды Өг-бүле чылы кылдыр чарлаан.
Чыл дургузунда өг-бүлелерже кичээнгейни салыры чугула. Амыдыралын чаа эгелеп чоруур аныяктарны деткиири-биле янзы-бүрү күрүне программаларын ажылдап кылган. Ук программалар бо хүннерде амыдыралда боттанып турар. А хөй чылдарда кады чурттааш, төрел аймаанга, кады-кожа чурттап чоруур чонунга үлегерлиг өг-бүлелерни Өг-бүле чылында алгап-мактаары, чонга таныштырары база чугула.
Ажы-төлдүң кижизидилгези, келир үези өг-бүледен дөстелип үнер. Өг-бүле – ниитилелдиң быжыг дазылы. Өг-бүле чок болза, кадык-чаагай ниитилел-даа турбас. «Ажы-төлдүң аас-кежии – ада-иезиниң бот-боттарынга шынчы чоруунда» деп анаа эвес мерген угаанныглар бижээн болгай. Тываның кайы-даа булуңунда ындыг өг-бүлелер хөй. Бо удаада Өвүр кожууннуң төвү Хандагайты сумузунда чурттап чоруур Салбакай Иргитовна, Алексей Дагааевич Моңгуштарның өг-бүлезин таныштырар-дыр бис.
Бо өг-бүлениң өскелерден ылгалыр, онзагай чүүлү – үш кызы үжелээн школаны алдын медаль-биле дооскаш, дээди эртемни чедип алгаш, амгы үеде чонунга бараан болуп, үре-түңнелдиг ажылдап чоруур.
– Салбакай Иргитовна, чер-чурттуңар, өг-бүлеңер дугайында таныштырыптар силер бе?
– Төрээн черим Бай-Тайга кожуун. Тээли ортумак школазын дооскан мен. Өвүр кожуунда 30 ажыг чылдар бурунгаар келиннеп келдим. Бо черниң чону аажок биче сеткилдиг, хүндүлээчел улус. Ынчангаш үр чылдар дургузунда мында эки амыдырап-чурттап чоруурум ол. Бодумну аас-кежиктиг мен деп санап чоруур мен.
30 чыл дургузунда Өвүр кожууннуң төп уруглар эмнелгезинге ажылдааш, хүндүлүг дыштанылгаже үндүм. Өөм ээзи баштай өрт черинге, ооң соонда тудуг адырынга ажылдааш, хүндүлүг дыштанылгаже үнген. Амгы үеде иелээн хүндүлүг дыштанылгада бис.
Ожуктуң үш дажы дег, үш кыстыг бис. Дун кызывыс Чаяана Кемерово хоорайның эмчи университединиң педиатрия салбырын дооскаш, Иркутск облазында бичии уруглар эмчизи, күдээвис алдын черинде ажылдап чоруур. Ортун кызывыс Айнаара Благовещенскиниң эмчи университедин дооскаш, Абакан хоорайның төп эмнелгезинде ниити аарыглар эмчизи, а күдээвис Сайын-Мерген Сат нейрохирург. Хеймеривис Анита Калмыкияның университединиң филология факультедин кызыл диплом-биле дооскаш, Кызылдың 15 дугаар лицейинде орус дыл, чогаал башкылап ажылдай берген.
– Уругларыңар доозазы алдын медаль, кызыл диплом-биле өөредилге черин дооскан ышкажыл? Оларның эки өөредилгезинге силерниң кижизидилгеңер улуг рольду ойнаан боор аа?
– Ийе, үжелээн өөредилгеге аажок сундулуг болганнар. Хандагайты ортумак школазының башкыларынга уругларывыска быжыг билигни бергени дээш четтиргенивисти илередир-дир бис.
Уругларым дөрт харлаптарга-ла, үжүк-бижикке бичиилеп өөредип эгелээр мен. Беш харлап чорааш-ла, үжүктерни боттары кожуп номчуй бээр чорду. Беш харлыында-ла сан көвүдедириниң таблицазын 2-ден 5-ке чедир айтып бээримге, боттары-ла шиңгээдип алыр болган.
Уругларым шупту номчуттунарынга хөлчок ынак. Үжелээн эдержипкеш, ном саңында-ла барган боор. Үттеп-сургап, өөредип-даа чорбаан мен. Боттары-ла өөредилгеге аажок сундулуг улус болган.
– Өөредилгеге сундулуу ада-иезин-не дөзээн боор аа?
– Ачазын дөзээн деп бодаар мен. Өөм ээзи номчуттунарынга, чуруттунарынга, бижиттинеринге дыка ынак. Номчуваан ному-даа чок боор ооң. Ынчангаш уруглары ону дөзээннер. Шүлүк доктаадып алыры аажок, чаңгыс катап номчааш, номда бижээни дег, ол хевээр чугаалаптар кижи. Уруглары база ындыг болганнар. Хеймер кызывыс аажок уран талантылыг, хөгжүм херекселинге ойнаар. Ачазы база гитаралаар кижи болбас ийикпе.
– Ажы-төл кижизидилгезинге эң-не чугула чүүл чүү деп санаар силер, Салбакай Иргитовна?
– Ажы-төлдүң келир үези ада-иениң чагыг-сүмезинден, ынакшылындан кончуг хамаарылгалыг болур. Эртем-билиг чедип алыры, кижизиг кижилер болуру – бирги черде деп чугаа аразында чагыыр. Ажы-төлге чагыг-сүмени берип ора, боду база үлегер болур ужурлуг. Ачазы аажок топтуг-томаанныг болгаш уругларынга үлегерлиг ада-дыр ийин. Бо чурттап келгеш, өөм ээзиниң үен-даян кончуттунуп чораанын-даа көрбээн мен. Хөлчок кижизиг кижи бо. Чугааланыры безин оожум. Арыг-силии кедергей-ле. Уйнуктарывыс база бар. Олар амдыызында арай-ла чаш. Ынчалза-даа эскереримге, өөредилгеге сундулуг хире, бир-ле чаа чүүлдү тайылбырлап бээрге, дораан шиңгээдип алырлар.
Ажы-төл кижиниң байы дээр. Оларны эки өөредип, кижизидип алырга-ла, боттары-ла кижини чайгаар өрү тыртып, чалгынналдырыптар чорду. «Чуртталгамны хоозун эрттирбээн-дир мен»– деп, чоргаарланы бээр мен. Байырлалдар боорга, бир-ле манаваанывыс сюрпризти кылырлар. Хенертен даштыгаа чычаан-даа келир-ле, боодал чечектер-даа, амданныг аъш-чемни-даа, курорттаар путевкаларны-даа сунар, агар санче акша-төгерикти-даа шилчидер. Сочи, Москва, Абхазия, Байкал дээш барбаан-четпээн черивис-даа чок, мындыг ашак-кадай-дыр бис. Удавас июнь төнчүзүнде аян-чорукчулап чоруп каар бис.
– Өөредиглиг чугаа дээш четтирдивис, Салбакай Иргитовна. «Чүнү тарып алыр сен, ону ажаап алыр сен» деп угаадыглыг чугаада дег, тарып алган чечектериңерниң чулуун чооглап чоруур, аас-кежиктиг өг-бүле-дир силер.
Айдың ОНДАР.
Чурукту маадырның архивинден алган.
“Шын” №48 2024 чылдың июнь 29
