Республиканың Тарифтер талазы-биле албан чериниң дыңнатканы-биле алырга, Тывада кывар-чаар чүүлдерниң өртээ бо чылдың июль айның баштайгы он хонуктарында, эрткен 2022 чылдың ол-ла үезинге деңнээрге, 13 хууга өскен.
Тарифтер талазы-биле албан чери биле Одаар чүүл болгаш энергетика яамызы Кызыл хоорайда бензин кудар станцияларны кезип, кайы станцияда кандыг кывар-чаар чүүлдерни чүү хире акша-көпеекке садып турарын демдеглеп алганнар-даа. Чижээлээрге, “Белдир” бензин кудар станцияда 92 марканың бензинниң 1 литрде өртээ 58 рубль 50 көпеек, “G2” бензин кудар станцияда 92 марканың бензинниң 1 литрде өртээ 55 рубль 79 көпеек, а 95 марканың 59 рубль 86 көпеек болган.
Тарифтер талазы-биле албан чери биле Одаар чүүл болгаш энергетика яамызының санап сайгарганы-биле алырга, Кызыл хоорайга бензин өртээ июль айның баштайгы он хонуктарында 2 хууга өскен. Тываның бензин кудар станцияларынга бензин өртээ, Россияның өске регионнарынга деңнээрге, элээн бедик дээрзи черле билдингир-ле болгай. Чүге дээрге кывар-чаар чүүлдерни Ачинск дээш Сибирьде нефть болбаазырадыр өске-даа заводтардан садып ап турар, орук-транспорт чарыгдалдары кывар-чаар материалдар өртээниң өзеринге база немере. Тывага кывар-чаар чүүлдер өртектериниң аартаанын Сибирьде заводтарның септелгези, нефть продуктуларын мөөңнеп садар өртээниң “план ёзугаар” өскени-биле дарга-бошкалар тайылбырлап турза-даа, кол чылдагааннар ол эвес.
Россия дээрге бойдустуң казымал байлактарындан болбаазырадып кылган продуктуларның садып-саарарының өртектерин хостуг салыпкан, оларны өйлээриниң аргаларын, өй-чижээн хоойлужудуп тургуспаан күрүне. Ооң бир чижээ хөмүр-даш. Россия Федерациязының Президентизи турган Борис Ельцинниң 1993 чылдың июнь 21-де үндүргени “Хөмүр-даш үлетпүрүнде байдалды турумчудар талазы-биле хемчеглер дугайында” 934 дугаар Чарлыында хөмүр-даштың болгаш оон болбаазырадып бүдүрген продуктуларның өртээн хостуг (рыноктуг) деп доктааткан. Россияда социал-экономиктиг байдал кончуг берге, шахтерлар боттарының эрге-ажыктарын камгалаарын күрүнениң удуртулгазындан негеп, шыңгыы политиктиг күш апаар хире боорга, Борис Ельцин хамыктың мурнунда политиктиг сорулга-биле ук чарлыкты хүлээп алган. Политиктиг чылдагаан-биле хүлээп алган бо чарлык ёзугаар хөмүр-даш өртээн хостуг салыпканы компанияларга өртектерге хостуг чаңнаар арганы берген, а хөмүр-даш хереглекчилеринге, эң ылаңгыя чурттакчы чонга, дыка аар социал-экономиктиг согуг болган. Нефтиден болбаазырадып бүдүрген бензин ышкаш кывар чүүлдерниң өртектери база хоойлу-дүрүм ёзугаар өйлеттинмейн, чурттуң ниити экономиказынга, чурттакчы чоннуң амыдырал-чуртталгазынга-даа эки эвес салдарлыг болуп турары ол.
Россияның нефть сордуруп турар компаниялары даштыкы чурттарже хөй нефтини үндүр садарын кызыгаарлаар, чурт иштинге кывар-чаар чүүлдерни дыка улуг эвес өртектер-биле садарынга оларның сонуургалын бедидер сорулга-биле «демпфер механизми» деп арганы 2019 чылда ажыглаан. Ооң утказы мындыг, бир эвес нефть компаниялары чурт иштинге бензин дээн ышкаш өске-даа кывар-чаар чүүлдерни элээн хөйнү садып, өртектерни дыка аартатпас болза, РФ-тиң бюджединден дотация акшаны оларга тускайлап берип турган. Бо арга Россияның иштинге кывар-чаар чүүлдер өртээн дыка улгаттырбас байдалды кезек када тургускан. Европа чурттарынче нефть продуктуларын үндүр садар рынок 2022 чылда кызыылаарга, Россияның иштинге кывар-чаар материалдарны садарын компаниялар көвүдедип, өртектерни дыка өстүрбейн турган. РФ-тиң бюджединден компанияларга «демпфер акшазы» бээрин база соксаткан. Ол үеде российжи компаниялар нефть рыногун дилеп, ону Азия, Африка чурттарындан тып шыдаан. 2023 чылда нефть продуктуларын ол рынокче үндүр садарын компаниялар көвүдеткен, иштики рынокка эвээжеткен. Ол чылдагаан-биле бензин өртээ бо чылдың ийиги чартыында өзүп эгелээн.
Нефть продуктуларын садып-саарарының талазы-биле эксперттерниң догааштырып турары-биле алырга, Россияның Чазаа чурт иштинге нефть продуктуларын көвүдедир, оларның өртээн өйлээри-биле «демпфер механизмин» база катап ажыглаар, даштыкы рынокче үндүр садарын өске-даа аргалар-биле кызыгаарлаар чадавас.
Бензин өртээ өзерин кандыг-бир арга-биле соксадыптар-даа болза, ол сөөлгү деңнелинден чиигевезин хереглекчилер билип турар. Ону амыдырал көргүскен.
Шаңгыр-оол МОҢГУШ.
Буян ООРЖАКТЫҢ тырттырган чуруктары.
"Шын" №51, 2023 чылдың июль 12.
