Бүгү-делегейниң Уруглар камгалалының хүнүнде Мөңгүн-Тайга кожуунда ырак-узак Кызыл-Хая суурнуң чоогунда агаар-бойдузу кайгамчык чараш Ортаакы-Шык деп черге тус черниң чурттакчыларының кам-хайыралыг кадагалап, хөй чылдар дургузунда ажыглап келгени бичии уруглар кавайларының делгелгези болган.
Тыва улус бичии уругларның кавайларын шаг шаандан бээр чүгле пөш болгаш хадың ыяжындан, алгы-кештен, демир кадаглар шуут ажыглавайн, ыяш шоптулар-биле быжыглап кылып чорааннар. Бичии уруглар өл-шыкка белен алыспазын дээш, кавайның шуглаан чүгле анай-хураганның чымчадыр эттеп каан кежинден, чаштарның адаанга чадар дөжекчигешти чүгле дүк чөөгүнден кылыр. Амгы үениң памперзиниң орнунга иштинге кургаг, арыг, хоюг анай-хураган өдээ уруп, кырынга чөөк чадып каан хадың тозундан кылган кавайны ажыглап чорааннар. Ынчаар кылган кавай көшкүн амыдыралдыг тываларның уруг-дарыын кургаглаарынга дыка эптиг. Чаш уругну чанагаштааш, тос савада өл өдекти болгаш чөөктү кургаг өдек, чөөк-биле солуп кааптар. Кавайның бажынга чаш төлдүң сүлде-сүнезинин камгалаар ээреннерни албан азып каар.
Кызыл-Хаяга эрткен тыва кавайлар делгелгезиниң киржикчилериниң аразынга өпей ырларының мөөрейи база болган. Ооң киржикчилери аваларының, кырган-аваларының болгаш боттарының өпей ырыларын ыдып ырлашканнар. Чиңгис биле Олча Доңгактар өпей ырын тергиин чараш күүсеткеннер. Саян биле Азиймаа Иргиттер, Артыш биле Марый Иргиттер база өпей ырын онза чараштыр күүсеткеннер. Бо аныяк өг-бүлелерни шаңнап-мактаан. Оларның күүселдезинде өпей ырларын дараазында шөлүгден https://vk.com/wall-199636515_2499?w=wall-199636515_2.. көрүп, дыңнап болур.
“Кавай, мээң Кавайым” деп Евразия фестивалын Россияның Культура фондузунуң, “Культура” национал төлевилелдиң “Чогаадыкчы кижилер” федералдыг төлевилелиниң грант акшазы-биле эрттирип турар.
