Кышкы үеде найысылалдың кырын шыва аптар кара ыш Кызыл хоорайның эң-не чидиг айтырыгларының бирээзи. Эрткен 2022 чылда Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның бот-идепкейи-биле Кызыл хоорай «Арыг агаар» деп федералдыг программаже кирген. Ук программаның кол сорулгазы — найысылалдың хөөлүг ыжын эвээжедир болгаш ооң экологтуг байдалын экижидери. Кызылдың чылыдылга-энергетика төвү (ЧЭТ) кышкы одалга сезонунга белеткелдер-биле чергелештир элээн каш албан черлерин төпчүткен чылыдылга системазынче кожар ажылдарны база чорудуп эгелээн.
Бо хүнде Кызылдың ЧЭТ ийи кол угланыышкын-биле ажылдап турар. Бирээде, чыл санында кышкы одалга сезонунга белеткел ажылдары. Хоорай чурттакчыларын бүзүрелдиг болгаш үзүктелиишкин чок чылыг-биле хандырары — ооң кол сорулгазы. Ынчангаш ЧЭТ-тиң ажылдакчылары чылый бээрге-ле, хоорайның чылыдылга системазының үрелиишкинниг черлерин илередип тывар гидравликтиг хыналданы чорудуп эгелээр. Шак-ла ындыг черлерниң бирээзи Кызылдың 4 дугаар школазының девискээринде 2 үрелиишкин бар болган. Специалистерниң түңнээни-биле алырга, аңаа чылыдылга четкизин кожуп тургаш-ла, технологиязын шын сагывайн, улуг үрегдээшкинниг кылдыр тургускан.
— Бо девискээрге орук тудуунуң ажылдары чоруп турда, бар-ла материалдар-биле чылыдылга четкизин тургускан болуп турар. Чылыдылга четкизиниң ханаларын бордюрлар-биле шыпкан. Ооң технологиязын шын сагываанындан чылдар эртерге, хоорзалар ирээн. Бо чылын школага чүгле чаа хоорзалар салыр эвес, амгы үениң чылыдылга изоляциязын тургузар — деп, «Кызылдың ЧЭТ» АН-ниң директору Андрей Троцан чугаалаан.
Чоокку үеде Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның эгелекчи саналы-биле найысылалда чер бажыңнарның печказының ыжын эвээжедир талазы-биле ажылдарже улуг кичээнгейни салып эгелээн. Эрткен чылын Кызылдың Магистральная кудумчузунга чаа хоорза дамчыдыкчыларын салган. Бо чылын Кызылдың 10 дугаар школазынче база Республиканың Карак эмнелгезинче чылыдылга четкизин чорудар ажылдарны кылган. База бир кол угланыышкын — Кызылдың Президентиниң кадет училищезиниң талазынче хоорза дамчыдыкчыларын улаар тудугну чергелештир Сүбедей спорт өргээзинче, чаа Хүрээже база Московская кудумчузунда котеджтерже улай кылырын планнап турар. Бо хүнде ол объектилерже тудуг материалдарын дажып эгелээн, ажылдар июль төнчүзүнде, август эгезинде эгелээр.
— Бо чүгле бистиң кылыр сорулгавыс эвес, ук объектилерниң ээлери база бо ажылдарга киржир ужурлуг. Республика болгаш муниципалдыг эрге-чагырга-биле кады шиитпирлээр берге айтырыглар бар. Ол дээрге ук объектилерниң ээлерин котельнаяларында херек кырында газ-биле арыглаар херекселдер дериттинмээн дээрзин бүзүредири-дир. Тодаргайлаарга, ол котельнаялар кажан-даа газ-биле арыглаар херекселдер-биле дериттинмээн болуп турар — деп, Андрей Троцан түңнээн.
Тываның Баштыңы келир кышка чедир Южный микрорайонунда 2 улуг котельнаяны узуткаар сорулганы салган. Бо ажыл Тываның Чазаа биле Сибирьниң энергия болбаазырадыр компанияның Дугуржулгазының иштинде кирип турар дээрзин сагындыраал. Бо ажылдың эң-не берге болгаш улуг чарыгдалдыы — найысылалда 10 муң ажыг хуу бажыңнарны экологтуг чылыдылгаже шилчидери. Чөрүшкек аргаларның эң-не кедилии – электри биле газ. Кызылчыларга эң-не таарымчалыг хевирин бо хүнде эртемденнер шинчилеп турар.
ХӨӨЛҮГ ЫШ-БИЛЕ ДЕМИСЕЛ
Тыва Республиканың одалга болгаш энергетика сайыды Эдуард Куулар республикада бо хүнде онза чугула айтырыглар: хөөлүг ыш-биле демисел, одалга складтарының ажылы база «Арыг агаар» федералдыг программаның боттанылгазының дугайында тайылбырны кылган.
«Амгы үеде одалга-энергетика комплекизиниң бүдүрүлгелери, ооң иштинде «Тываэнерго» АН-де, Кызылдың ЧЭТ-те база өске-даа котельнаяларда кышка белеткел ажылдары күжениишкинниг, план езугаар чоруп турар.
Чылыдылга четкизинге коштунар күзелдиг хереглекчилерге Кызылдың ЧЭТ-биле кады ажылды чорудуп турар бис. Бо чылын 7 котельная чылыдылга системазынга коштунган, чыл төнчүзүнге чедир ам-даа 2–3 котельнаяны кожарын планнап турар бис. Чурум езугаар даңзыда бар 15 объект-биле ажылдап турар бис. Бо чылын Кызылдың 10 дугаар школазы база Республиканың Карак эмнелгезин чылыг энергиязының четкизинге кошкан. Ол ышкаш Президентиниң кадет училищезин (боттарында бар котельнаяның ажылын соксадыр), ооң чанында чаа Хүрээ, Сүбедей спорт өргээзи база Южный микрорайонда котеджтер Кызылдың ЧЭТ-ке коштунар» – деп, сайыт дыңнаткан.
Э. Кууларның чугаазы-биле алырга, Кызылдың ЧЭТ-тиң күжү чедер, туттунуп турар чаа тудуг объектилерин – Кечил-оол, Иркутская кудумчуларында, Спутник микрорайонда хөй аал чурттаар каът бажыңнарны чылыг-биле хандырарынга белен.
ЧЫЛЫДЫЛГА ЧЕТКИЗИНГЕ КОШТУНАР
Кызылдың ЧЭТ-ке коштунары-биле чер бажыңнарның ээлеринден дыка хөй чагыглар кээп турар деп, Эдуард Куулар чугаалаан: «Техниктиг талазы-биле кожар аргазы бар болза, чылыдылга четкизинге кожуп берип турар. Ындыг-даа болза чылыдылга системазынга кожар арга чок участоктар база бар. Тодаргайлаарга, техниктиг чурумун сагывайн тургускан четкилер-дир. Чижээлээрге, Спутник микрорайонда, С. Лазо, Буренская кудумчуларда четкилерни хуу бажыңнар участоктарын таварты кошкан. Ол четкилерге коштунган ажыы-даа чок. Чооку 2–3 чыл дургузунда ол чылыдылга четкилерин хуу бажыңнар девискээрлеринден ырадып, орук кыдыын дургаар чаартып кылырын планнап турар».
Бо бүгү ажылды март айда Красноярскыга болган шуулганга Сибирьниң энергия болбаазырадыр компаниязы биле Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның ат салган Дугуржулгазы езугаар чорудар. Келир үеде чер бажыңнарны болгаш чаа микрорайоннарны чылыдылга четкизинге кожар хөй акша-хөреңги чарыгдалдыг ажылды чорударынга бо Дугуржулга арганы бээр.
«Кызылдың Бай-Хаакская, Южный микрорайоннарда котеджтерниң чартыы, Магистральная кудумчузун дургаар чер бажыңнар чылыдылга четкизинге коштунмаан. Ол ышкаш найысылалдың төвүнде эң-не хөй ыштыг чер бажыңнар, ол дээрге Дружба, Красноармейская дээн кезек кудумчулар-дыр. Ынчангаш чылыдылга четкизинге ам-даа коштунмаан бажыңнарны, микрорайоннарны хаара тудар сорулга бар» – деп, Эдуард Куулар чугаалаан.
«АРЫГ АГААР» ФЕДЕРАЛДЫГ ТӨЛЕВИЛЕЛ
Бо федералдыг төлевилелче Кызыл хоорай кирген, ынчангаш ол талазы-биле идепкейлиг ажылдар чоруп турар. «Арыг агаар» федералдыг төлевилелдиң шуулганынга киришкенин сайыт дыңнаткан: «Эрткен неделяда ТР-ниң Бойдус яамызында коллегаларывыс-биле кады Байкал хөлдүң эриинге шуулганга кириштивис. Аңаа бо төлевилелче кирип турар Красноярск, Минусинск, Черногорск, Иркутск, Улан-Удэ дээш өске-даа хоорайлардан төлээлер келген. Бис база аңаа төлевилеливисти камгаладывыс. Айтырыгларга харыылап, немей чүнү ажылдап кылырын демдеглеп ап турдувус. Өске регионнарның деңнелин дыңнап, дыка улуг дуржулганы алдывыс. «Арыг агаар» төлевилелдиң шуулганынга дыка эки дуржулга солчулгазы болду».
Эдуард Куулар газификация дугайында база бодунуң бодалдарын чугаалаан. Хоорайның хөөлүг ыжын эвээжедирин шиитпирлээринге мурнады көөр бир арга – газификация. Амгы үеде Газпромнуң ведомствозунга хамааржыр эртем-шинчилел инстутудунда Кызыл хоорайны чылыг-биле хандырарының схемазын тургузар талазы-биле ажылды чорудуп турар. Чер бажыңнарны одаарынга аңгы-аңгы энергия дөстерин шинчилеп турар: хөмүр-даш, газ, электри-биле одалга, ыш чок хөмүр, автоматчыткан ыш чок котелдар дээш өске-даа. Бо бүгүнү деңнеп көргеш, технологиязын болгаш чарыгдалын өөренип көргеш, эң-не таарымчалыын саналдаар. «Бо чылдың төнчүзүнде Газпромнуң структуралары-биле кады республиканы газификастаарының талазы-биле техниктиг, экономиктиг үндезиннерин ажылдап кылыр бис. Ол дугайында Байкалга болган шуулганга илеткээн бис. «Арыг агаар» төлевилелдиң база РФ-тиң Бойдус яамызының удуртулгазы Тыва Республикада бо чидиг болгаш социал айтырыг деп чүүлдү билип көргеш, бисти деткээн.
ХӨМҮР-ДАШ СКЛАДТАРЫ
Эрткен чылдан тура Тываның Баштыңының шиитпири-биле күрүнениң хөмүр-даш складтарын катап тургузуп эгелээн дээрзин Эдуард Куулар чугаалаан: «Бо хүнде шупту складтар ажылдап турар, чүгле 3 кожуун арткан (Чаа-Хөл, Улуг-Хем кожууннар база Чадаана хоорай). Август айның эгезинде бо кожууннарга хөмүр-даш складтары ажылдай бээр. Мурнунда турган ышкаш хөмүр-даш складтары ажылдап эгелээр, чурттакчы чон, албан черлери, хуу сайгарлыкчылар дээш өске-даа хереглелдиг чон хөмүрнү складтардан садып алыр аргалыг апаар. Хөмүр-даш разрезинге оочур тургузуп, ырадыр чораан херээ чок. Июль айның ортузундан бээр республиканың бүгү кожууннарынга хөмүр-даш садып алыры таарымчалыг апаар».
Алдынай СОЯН.
Буян ООРЖАКТЫҢ тырттырган чуруу.
