Кызыл хоорайның тургустунганындан бээр 110 чыл эрткен. Чээрби чүс чылдың бирги чартыында Сибирьниң хоорайларының салым-чолу аңгы-аңгы болган. Азияның төвүнде турар Белоцарск — Урянхайск — Красный — Кызыл хоорайның салым-чолу хөлчок кайгамчык, солун болгаш нарын. Ооң үндезилеп тургузуушкуну хөй күштү болгаш акша-хөреңгини негээн. Ооң тудуушкунунга Сибирьниң дыка хөй хоорайларының чурттакчылары киришкен.
Чаа хоорайны орустарның ортузунда Виланнар, тываларның ортузунда Хем-Белдири дээр черге туткан. Аңаа феодалдар болгаш дүжүметтер чыглыр, мөргүл кылыр, орус садыгжыларның садыглары турган.
1914 чылдың май 25-те Урянхай крайда орус чоннуң амыдыралын таарыштырып тургузар эргелелдиң даргазы В.К. Габаев мындаагыларның Иркутскыда генерал-губернатору, Хаанның Өргээзиниң Егермейстери Л.М. Князевке Урянхай крайның найысылалын тудар чер кылдыр ийи улуг хемниң каттышкан черинде бедик шынааны шилип алганын, аңаа келир өйнүң Белоцарск хоорайын төлевилээнин бижээн.
Тываларның ортузунда Цаган Хан (Ак Хаан) деп ат-биле билдингир Күрүне баштыңчызынга тураскаадып, ук хооорайны ададывыс деп ол бижээн.
Бөгүн хоорай, ылаңгыя ооң төвү чараш болгаш көрүштүг. Кудумчулары саң дорт, ногаан ыяштар-биле шиметтинген, амгы үениң бажың-балгады колдаан. Мында кайгамчык театр болгаш музей, сарыг шажынның болгаш православ чүдүлгениң хүрээлери, стадионнар, дазылгалар база рестораннар бар.
Байырлал хүнүнде информас-чырыдыышкын, культура-массалыг болгаш спортчу хемчеглерни эрттирери чаңчылчаан. Оюн-тоглаа болгаш сонуургактарга хемчеглерни найысылалдың аңгы-аңгы микрорайоннарынга эрттирер. Кол байырлал хемчеглери биеэде дег хоорайның төвүнге, Арат шөлүнге, Аныяктар сесерлиинге, Эне-Сайның эриинде «Азияның төвү» тураскаалдың чанынга эртер. Тыва эстраданың база чалаткан сылдыстар киржилгелиг концерт, театр мурнунга херелдиг көргүзүг, оттар дүндүүжү кежээки көргүзүгнүң шыпшыы болур.
Буян Ооржактың тырттырган чуруктары.
