Тываларның төөгүзүнде ат-сураа билдингир кижилерниң бирээзи – чогаалчы Сергей Пюрбю. Таңды Тыва Россияның чалгынының адаанче 1914 чылда кирериниң бүдүүзү 1913 чылдың сентябрь 7-де амгы Улуг-Хем кожууннуң Эъжимге келир үениң чогаалчызы Сергей Пюрбю төрүттүнген.
Элээди оол шаанда орус байларга хөлечиктеп тургаш, орус дылга чугаалап өөренип ап, орус кижилерден хөй чүүлдү билип алган. Орус дылды багай эвес билири эртем-билиг чедип алырынга дыка дузалаан. Тыва Арат Республика үезинде Ленинградка Соңгу чүк улустарының институдунуң чанында ажылчын факультетти дооскаш, 1930–1932 чылдарда Ленинградтың Герцен аттыг педагогика институдунга өөренип турган. Ынчан Сергей Пюрбю өндүр улуг орус шүлүкчү А. Пушкинниң чогаалдарын номчуп, эң ылаңгыя ооң кайгамчыктыг шүлүктерин шээжилеп ап чораан. Шүлүкчү салым-чаяанныг тыва оолга Александр Пушкинниң аяннажылгазы, аялга дег шүлүктери дыка сонуурганчыг болган. Ооң салым-хуузунуң эң-не берге үезинде Пушкинниң чогаалдары дузалаар, сагыш-сеткилинге күштү бээр деп чүвени Сергей Пюрбю ынчан кайын билир ийик.
Сергей Бакизович бодунуң үезиниң делгем эртем-билиглиг кижилериниң бирээзи чораан. Тыва Арат Республиканың Культура яамызынга, ТАР-ның Уран чүүл комитединге, Тываның ном үндүрер чериниң редакторунга дээш ооң уран-талантызы болгаш эртем-билии чугула херек черлерге ажылдап чораан.
Ооң чечен чогаалче оруу совет идеологияның негелделерин оюп эртпээн, оюп эртип шыдавас-даа турган. Бир эвес ол негелделерни автор сагывас болза, ооң чогаалдарын парлап үндүрбес. Сергей Пюрбюнуң шүлүктеринде совет патриотчу хөөннер бар. Чижээлээрге, 1937 чылда парлаттынган “Өлүм чок күш” деп шүлүүнде Ленин дугайында мындыг одуруглар бар.
Ленин – шүүлгеннерниң шүүлгени.
Ленин – маадырларның маадыры.
Ынчалза-даа сеткил-хөөнү уян Сергей Пюрбюнуң шүлүктериниң хөй кезиинге лириктиг хөөннер тергиидеп турган. “Дуруяалар чанып турда” деп шүлүүнде:
Кылаң дээрни кыңгырадыр
Кырымда бо дуруяаның ыглап чоору ол?
Кымның чүрээн кударадыр
Кыйгы салып, байырлажып, чарлыры ол?
Сергей Пюрбюнуң чогаалдарынга патриотчу тема ооң сагыш-сеткилинден кажан-даа үнмээн деп база болбас. Тыва Арат Республикага эп-найыралчы Совет Эвилелинче 1941 чылда фашист Германия халдаарга, шүлүкчүнүң сагыш-сеткилинден килең долган ылап-ла патриотчу одуруглар хайнып үнген. Ооң шүлүктери тыва чонга фашизм-биле демиселче кыйгы болуп чаңгыланган. Сергей Пюрбюнуң “Тулчуушкунче” деп шүлүү дайынчы, патриотчу ыры апарган. Бо шүлүкте:
Тулчуушкунче! Тулчуушкунче!
Тура дүшпейн, бурунгаар!
деп одуруглар, тыва эки турачыларны фронтуже үдеп турда, дайынчы кыйгы болуп чаңгыланып турган.
Ада-чурттуң Улуг дайынының үезинде чогаалчы фронтуга тыва улустуң белээ «кызыл кошту» чедирип, Салчак Тока баштаан делегацияның составынга чораан. Чогаалчының «Кызыл кош» деп шүлүүнде мындыг одуруглар бар.
Чорук чорааш, кадыр туруг кыры-биле
Кошту баштаан, кызыл тукту бедик туткаш,
Чоруп орган, доруг аъттыг оол-биле
Кожаланчып, чедип келгеш, мендилешкеш,
Сыра болган хөнү,күдер сынын көрүп,
Сыын ышкаш үнүн дыңнап, чоруп ор мен.
– Кайыын үнген, кандыг этти чүдүрүп каан,
Каяа чедер кожул бо? – деп айтырган мен.
Кызыл тугун үзеш кылгаш, хая көрнүп,
Кырны дургаар кымчы-биле айыткаштың:
– Арат чоннуң араатанны бассын дээштиң,
Ада-чуртче, төрээн Кызыл шерииндиве
Өргүп сунган улуг-чаагай ынакшылы,
Өртээ турбас белээ-дир –деп харыылады.
Эрниң холун дыңзыг туткаш, чорувуттум,
Эрес шырай сагыжымда артып кагды.
Брянск фронтунуң командылалы тыва делегацияның кежигүннеринге белек кылдыр хол бооларын кандыг-даа документ чокка берген чүве-дир. Дайын үезинде белекке боо бээринге документ херек чок турган – оларны тургузар чай-даа чок. Ол маузер чогаалчының бажыңынга анаа-ла шыгжагга чыткан. Ооң салым-чолунга бо хол боозу чүү хире багай салдарлыг боорун Сергей Бакизович кайын билир ийик.
1947 чылдың төнчүзүнде ССРЭ-ниң Чогаалчылар эвилелиниң чогаадыкчы бригадазы Тывага чедип келген. Бо бригаданың Тывага келгениниң бир чылдагааны партияның Төп Комитединиң 1946 чылдың август 14-те үндүргени «Звезда» биле «Ленинград» журналдар дугайында» доктаалы болган. Бо доктаалга үстүнде аттары үнген журналдарга куду идейлиг уткалыг, харын-даа мырыңай партийжи үзел-бодалга чөрүшкек хөөннүг чогаалдарны парлап турарын шүгүмчүлээн. Тыва чогаалчыларга чогаадыкчы арга-сүмени кадар дээш келген бригаданың кежигүннери бистиң чогаалчыларывыстың чогаалдарын барык-ла дөрт ай дургузунда чиндип номчуп келгеннер. Тыва дыл кырында бижээн чогаалдарны оларга шокарлай очулдуруп берип, утказын тайылбырлап турган дузалакчылар тыва чогаалчыларның аразындан турганы база чугаажок. Гильярди биле Скуратов баштаан ССРЭ-ниң Чогаалчылар эвилелиниң чогаадыкчы бригадазы тыва литератураның идейлиг болгаш уран-чечен утка-шынарының дугайында чугааны тыва чогаалчыларның хуралынга кылган. Тыва литературада буржуаз-националисчи ажык утка барын, ол утка төрээн чурт, ооң агаар-бойдус, чаңчылдар дугайында сөстер-биле иле көзүлбес кылдыр шырыңмаланганын олар шүгүмчүлээннер. Сергей Пюрбю биле Монгуш Идам-Сүрүң аңаа удурланып, тыва чогаалда кандыг-даа националисчи хөөн чок, улуг орус шүлүкчүлер Александр Пушкин, Сергей Есенин, Александр Блок ышкаш төрээн чуртувусту, ооң каас-чаражын алгап мактап, чонувустуң ёзу-чаңчылдарын чогаалдарывыска чуруп чоруур бис деп тайылбырлааннар. Ооң уржуунда Сергей Пюрбю биле Монгуш Идам-Сүрүңнү националисчи хөөннерге дорт буруудадыр арга Гильярди биле Скуратовка тыптып келген. Шак мынчаар Сергей Пюрбю биле Монгуш Идам-Сүрүң буржуаз-националисчи үзел-бодалдыг кижилер, чоннуң дайзыннары апарганнар. Сергей Пюрбю биле Монгуш Идам-Сүрүңнүң чогаадыкчы ажылының хыналдазының дугайында документилерге аттарын 1948 чылдың апрель 3-те Гильярди биле Скуратов салгаш, күрүнениң айыыл чок чоруунуң органнарынче оларны дамчыдып бериптер. Ук документилерге Сергей Пюрбю биле Монгуш Идам-Сүрүңнү олар буржуаз-бай, орус-тыва язы-сөөк ылгаар чүүлдерге буруудадып, бо чогаалчыларның чогаалдары аныяк совет тыва литератураның сайзыралынга хоралыг, совет хамаатының болгаш чогаалчының төлептиг адынга дүүшпес деп буруудадып каар. Орус болгаш тыва улустарны ылгаар националисчи буруудадыышкынны Сергей Пюрбю хүлээп албаан. Баштайгы болгаш ийиги кадайлары кайызы-даа орус омактыг чогаалчыны орус биле тыва чоннарны ылгаар националисчи чорукка буруудатканы ону эки билир болгаш таныыр орус кижилерни шуут кайгадыпкан. Сергей Пюрбю-биле өг-бүле туткан ол орус иелер кайызы-даа аңаа оол биле кысты божуп берген. Чогаалчы ийи оолдуг, ийи кыстыг.
Сергей Пюрбюну буруудадырынга бир чылдагаан – ооң бажыңынга үжелде үезинде октары чок немец маузерни шагдааларның тып алганы.
Хол боозунуң төөгүзүн тайылбырлаарга-даа, истелге ону херекке албаан.
РСФСР-ниң кеземче кодекизиниң 58, 59 чүүлдери езугаар «Совет эрге-чагырганы дүжүреринче кыйгырган пропаганда дээш», «национал көрүшпес чорукту тывылдырарынче угланган пропаганда дээш», «ок-чепсекти чажырганы дээш» 1948 чылдың июль айның 14-те Тываның Чогаалчылар эвилелиниң баштайгы даргазы Сергей Пюрбю 10 чылга хосталгазын казыттырып шииттирген.
ГУЛАГ-тың тенниг демирлериниң ындынга тыва чогаалчы Сергей Пюрбю 6 чыл ажыг үени хоругдалга эрттирген. Бир эвес ооң чогаалчы, очулдурукчу салым-чаяаны эвес болза, сагыш-сеткилдиң ундаралынга алзып, тура-соруу кошкап, бергелерни ажып эртпейн-даа баар чадавас турган боор. Пушкинниң төрээн дылын кончуг эки билири, «Евгений Онегин» деп шүлүк-романны очулдуруп эгелээни Сергей Пюрбюге херектээннерниң хүндүткелин тывылдырган. «Чоннуң дайзыны» хүндүс демир-орук тудуунга кадыг-берге ажылдарның үезинде «Евгений Онегинни» сагыжынга очулдуруп, кежээ угаан-бодалындан саазынга дүжүрүп бижип турган. Тыва чогаалчы биле улуг орус шүлүкчүнүң сеткил-сагыжы хөөннешкек болгаш, шүлүк-роман ала-чайгаар-ла очулдуртунуп турган-на боор оң. КАРАГАНДАГУЛАГ-ка хоругдалга чыткаш-ла, «Евгений Онегинни» Сергей Пюрбю төндүр очулдурупкан. А 1954 чылда, Сталинниң өлгениниң соонда 1 чыл болганда, чогаалчыны ГУЛАГ-тан хостап үндүрүпкен.
Чогаалчы Сергей Пюрбю хосталып үнүп келген, улуг Пушкинниң «Евгений Онегинин» тыва дылче очулдуруп каан деп дамчыыр чугаа удаваанда бүгү Тывага дыргын апарган. «Евгений Онегинни» тыва дылга номчаан кижилер ооң очулгазының сөс-домааның уран-чеченин магадап турганнар.
Бир катап Сергей Пюрбю мынча деп чугаалаан: «Лагерьлерге сагыш-сеткил өлүмүнден Пушкин мени камгалап каан».
Найысылал Кызыл хоорайның төвүнде Ада-чурттуң Улуг дайынының үезинде тыва чоннуң Кызыл шеригге дузазынга тураскаал бар. Утка талазы-биле бо тураскаал Тываның улустуң чогаалчызы Сергей Пюрбюнуң “Кызыл кош” деп шүлүү-биле хөөннеш. Ол панорама тураскаалды чогаалчының “Кызыл кош” деп шүлүүнүң сюжединиң аайы-биле кылган.
Ш. СУВАҢ парлалга материалдарындан чыып белеткээн.
Чуруктарны интернет четкизинден хоолгалаан.
“Шын” №35 2005 чылдың сентябрь 11
