Суг кырында Венеция хоорайның дугайында Кызылдың чурттакчылары дыңнаан, ол хоорайга барып чорааннары-даа бар боор. Чайын суггур чаъстар Кызылдың кудумчуларын хөөлбектелдир чааптарга-ла, олар чурттап турар хоорайын Венецияга деңней бээрлер. Ындыг деңнээшкин кызылчыларга өөрүнчүг эвес – ыглаксанчыг.
Эң ылаңгыя хоорайның төп девискээринде рыноктар – “Гаруда”, “Алексеевский" садыглар девискээри, Кочетов биле Титов, Оюн Күрседи биле Щетинкин-Кравченко кудумчулар белдирлери дээш өске-даа элээн каш девискээрлерни чаъс соонда эртер-дүжер арга чок апаар. Думчукка тулган- да – бызаа сугжу дээн ышкаш, кижилер идиктерин ушта тепкилеп алгаш, кызыл-даван сүзер ужурга таваржып турарлар.
Июнь 16-ның хүнүнде база ындыг болган. Кудумчуларны кызыл-даван кежип, хөөлбектерде машиналарынга база кызыл-даван барып олуруп турганнар.
Чаъс суу Кызылдың кудумчуларынга хөөлбектели бээриниң чылдагааны бөдүүн хамаатыдан бедик албан-дужаалдыг даргаларга чедир билдингир. Хоорайның кудумчуларынга оруктарны, машиналар тургузар “кармактарны” тудуп тура, чаъстың суун кайнаар чаяр, каяа чыылдырып турнуктурар дугайында ол ажылдарны планнап, төлевилелдерни чуруп, боттандырып турар кижилерниң баш бурунгаар бодавааны, ол планнарны бадылап турган дарга-бошкаларның ону ожаавааны азы херекке албааны.
Тыва улустуң “Бак кижиниң чоруу баарда-кээрде – дөрт” деп үлегер чугаазы бар. Багай ажылдың түңнели – Кызылдың кудумчуларында чаъс суунуң хөөлбектери. Оларны машиналар-биле сордуруп, өскээр төгерин барык-ла күш-ажылчы маадырлыг чорук кылдыр чарлап турар. “Чаагайжыдылга” бүдүрүлгениң чолаачылары чаъс суун эртен даң бажындан орай кежээге чедир сордуруп, өскээр төп турар” дээш-ле, мактап каан ышкаш. А шынында, чаъс суун машиналар-биле сордурары багай кылган ажылдан артык чарыгдалдарны үндүрүп, карылгага таваржып турары ол ышкажыл. Июнь 16-да 15.00 шактан 22.00 шакка чедир 1074 кубометр чаъс суун сордуруп, өскээр төккен. Бензинни суг та чеже литрни чарыгдаан чүве.
Чаъс суун Кызылдың кудумчуларындан сордурар төөгүзүн социал четкилерден-даа шинчилеп болур. 2016 чылдың август 2-ниң хүнүнде Кызыл хоорайның ажыл-агый департаментизиниң даргазы Н.Алдачи хөөлбектерни сордуруп турарын чонга чарлап, кудумчуларга чаъс суу чыыр кудуктарны немей тудар, ооң мурнунда туттунган кудуктарны аштаар талазы-биле ажылдарны келир неделяда эгелээр деп дыңнаткан. Ол ажылдарны кылган-кылбааны төөгүде билдинмес бооп артып каан.
2021 чылдың июль 26-да, 2022 чылдың июль 27-де, 2023 чылдың август 9-та Кызылдың кудумчуларында хөөлбектелген чаъс суун “Чаагайжыдылга” бүдүрүлгезиниң ажылчыннары шудургу сордуруп турарының дугайында дыңнадып турганнар.
2023 чылдың август 9-та ындыг чарлалды дыңнааш, Дүгер Моңгуш дээрзи: “Кызыл хоорайның мэри биле кол архитектору кайнаар көрүп орарыл? Чаъс суунуң канализациязын чүге туттурбайн турарыл? Ону дораан кылыр херек!” – деп айтырыгны Кызылдың мэриязының соцчеткиде арынынга көдүрген.
Ооң айтырыынга мэрияның харыызы дорт болгаш кыска болган: “Бистиң хоорайывыста чаъс суу чаяр дериг-херексел (ливнёвка) ылап-ла эвээш, ооң чылдагааны – бистиң кудумчуларывыстың адаанда хөй инженер коммуникациялар бары. Чаъс суу чаяр дериг-херексел тудуп тура, оларны үреп каап болур”.
2016 чылдың август 2-ниң хүнүнден 2023 чылдың август 9-ка чедир Кызыл хоорайның мэриязының бо чидиг айтырыгга хамаарылгазы ынчаар өскерилген-дир.
Кызылдың кудумчуларының оруктарының адаанда инженер коммуникациялар дыка хөй. Чаъс суу киир агып, тунуга бээр каш санныг кудуктар безин казып тудуптар чер тывылбас.
Кызыл хоорайның чуртталга болгаш өске-даа хереглелдиң бажыңнарының чанынга база чаъс суу чайладыр азы тунуктурар эң-не бөдүүн кудуктар ышкаш чүүлдер чокта, бажыңнарның чер адаанда каъттарже суг агып кирип, харын-даа мырыңай бажыңнарның таваа (фундаментизи) буступ үрелиринге чедирип болур. Июнь 16-да Кызылга чаъс чайыктап чагган соонда, Кочетов кудумчуда № 137, 139 бажыңнарның подвалдарының иштинче чаъс суу агып кирген. Бир эвес чаъстар суунуң канализациязын кылбас болза, бажыңнарның фундаментилери шимчеп, алызы барып айыыл-халапка чедирип болур.
Ажыы-биле чугаалаар болза, июнь 16-да 1 шак ажыг чайыктап чагган чаъс, улуг чаъс эвес. Кызылга хондур-дүндүр, хонук-хонуу-биле чаъстап тургулаан болгай. Амгы шагда ышкаш чаъс суу хөөлбектелип турбаан. Кудуктарже киир агып, черже сиңе бээр турган. Ындыг кудуктар кылыр арга хоорайның мэриязында чок-тур.
Чаъстар ам-даа Кызылдың девискээринге чайыктап чаап, хөөлбектелир – “Чаагайжыдылга” бүдүрүлге оларны машиналарга сордуруп, өскээр төп, ажылга шудургу чоруун көргүзер...
Ш. МОҢГУШ.
Чуруктарны соцчеткилерден хоолгалаан.
“Шын” № 23 2025 чылдың июнь 19
