Бо чылдың июнь 22-де Кызылдың Төлээлекчилер хуралы найысылалдың чиңгине планын хүлээп ап бадылаан. Ол дугайында чогуур документиге атты салган, ону парлап үндүрген соонда, ол күштүг болуп кирер.
2011 чылда хүлээп алдынган документиге көөрде, Бии-Хем кожуунга хамааржып турган Вавилин ээтпээ дээр Кара-Хаак көвүрүүнче углаан дыка улуг девискээрни Кызылче дамчыдып бергени-биле найысылалдың девискээри чаа чиңгине план ёзугаар оранчок улгаткан.
Чурттаар оран-саваны хууда өнчүже кылдыртыры белен апарган
Ол черлер Бии-Хем кожуунга хамааржып турда-даа, оларны Кызылче дамчыдыпканының соонда-даа, чоннуң бажың-балгат тудуп эгелээни девискээр көдээ ажыл-агый черлери деп эрге-байдалдыг турган. Ынчангаш аңаа чүгле сад болгаш огород тарыыр эштежилгелер таварыштыр чер ап болур турган.
Чаа хүлээп алдынган чиңгине план ёзугаар ол черлерниң эрге-байдалын хууда бажың-балгат тудар черлер кылдыр өскертип бадылаан. Ынчангаш ында бажың-балгат тудуп алган-даа, ам тудар деп турар-даа чон чурттаар оран-савазын боттарының хууда өнчүзүнче дорт кылдыртып ап болур апарган.
Вавилин ээтпээнге социал объектилер тудар бе?
Вавилин ээтпээнде чурттап турар чонну дүвүредип турар нарын айтырыг – аңаа школалар, уруглар садтары дээш-ле эргежок чугула социал объектилер туттунар бе деп айтырыг болбайн аан.
Социал четкилерде бо талазы-биле элээн чидиг сайгарылгалар дидир-дидир деңнелинде чоруп турары чажыт эвес. Ынчангаш бо талазы-биле Кызыл хоорайның чагыргазының архитектура, хоорай тудуу болгаш чер хамаарылгаларының департаментизиниң оралакчы даргазы, хоорайның кол архитекторунуң хүлээлгезин күүседип турар Владимир Канковтан тодаргай харыы-тайылбырны алган бис.
Владимир Канковтуң чугаалап турары-биле, Вавилин ээтпээниң чурттакчыларының саны алызы барып 30 муң ажа бээр, аңаа чурттакчы чон санынга онааштыр көрдүнген норматив ёзугаар 4 школа туттунарын планнап каан болуп турар. Ол ышкаш уруглар садтары тудары база көрдүнген.
Социал объектилерден аңгыда, чоннуң болгаш чаш ажы-төлдүң дыштаныр, ойнаар черлерин чиңгине планда база айыткан.
Вавилин ээтпээнге баштайгы школаны каяа тудар?
Вавилин ээтпээнге хамаарыштыр алыр болза, ында ам бо хүнде чурттап турар чонну эң-не дүвүредип турар айтырыг – школа тудуу болгаш ону каяа тудары.
Бо талазы-биле социал четкилерде аңгы-аңгы чугаа-соот база-ла дидир-дидирлер деңнелинде чоруп турар.
Владимир Канковтуң тайылбырлап турары-биле, Тываның Өөредилге база федералдыг Чырыдыышкын яамызының аразында Вавилин ээтпээнге школа тударының дугайында дугуржулга чардынган болуп турар. Ол дугуржулга ёзугаар, Вавилин ээтпээнге баштайгы школаны 2 чыл иштинде тудуп дооскан турар ужурлуг. Ук хуусааны сагывас болза, республика федералдыг акшаландырыышкынны чидирип алырындан аңгыда, школаны үезинде тутпааны дээш хөй акша-түңңүг торгаалга база таваржып болур.
Вавилин ээтпээнге баштайгы школаны Кара-Хаак көвүрүүнче углаан оруктуң 7 – 8 дугаар километр дужунга тудар деп планнап турган. Аңаа школа тудар черлерде хоойлу-дүрүм сагывайн, кара туразында бажың-балгат тудуп алган хамаатылар улуг шаптык болуп турар. Оларның кара туразында тудуп алган 4 бажың-балгады шуут школа тудар черде болуп турар. Арткан хамаатыларның херимнери база школа тудар девискээрни «эжелеп» кирип келген. Ам олар-биле судтажып, оларның кара туразында тудуп алган бажың-балгадын бустурар дээрге, хөй үе үнер. Ол суд та каш чыл ишти болуп кээри база билдинмес. Ынчап турда, федералдыг яамының берген 2 чыл хуусаазы эртип каар, школа тудар дээн федералдыг акшаландырыышкын шиңгээттинмээн болур.
Вавилин ээтпээнге тудар деп планнап каан 4 школаның баштайгызын үезинде тудуп чадап каар болзувусса, ооң соонда федералдыг деңнелге школа тудар акшаландырыышкын айтырыын база катап канчап тургузар бис деп айтырыг ала-чайгаар туруп кээр. Федералдыг Чырыдыышкын яамызының удуртулгазы «Үезинде федералдыг акшаландырыышкынны үндүрүп бээривиске, айыткан хуусаазында школа тудуп чадап кагдыңар чоп!» деп болур. «Школа тудар черивисте хоойлу-дүрүм сагывас чаңгыс чер-чурттугларывыс кара туразында бажың-балгат тудуп алган болду» дээр эвес.
Судтажырындан аңгыда, хамчыктыг аарыг коронавирус уржуундан аңгы-аңгы хыналдалар чорударын федералдыг чазак түр када хоруп каан. Ынчангаш чер талазы-биле хыналдалар чоруткаш, улаштыр хоойлу үрээн улус-биле судтажыры амдыызында болдунмас.
Бо бүгү чылдагаан-биле Вавилин ээтпээниң баштайгы школазын Кара-Хаак оруунуң бети, 7 – 8 дугаар километр дужунга эвес, ындында 11 – 12 дугаар километр дужунда, чиңгине план ёзугаар база бир школа тудуунга көрдүнген хос черге тудар деп шиитпирлээнин Владимир Канков тайылбырлаан.
Ооң кол чылдагааны – школа тудар федералдыг акшаландырыышкынны үезинде шиңгээдири, Вавилин ээтпээ микрорайонга баштайгы школаны дүрген тудары болур.
Вавилин ээтпээнде төпчүткен чылыг, соок суг хандырылгазы, канализация көрдүнмээн болганындан, олар шупту автономнуг болур. Ынчангаш соок суг кудуун долгандыр турар камгалалдыг чер база элээн девискээрни ээлээр. Школаны бүрүнү-биле чаагайжыттынган кылдыр тудар болгаш аңаа автономнуг одалга төвү (одаар чүүл – хөмүр шыгжаар сери-кажаа катай) база турар. Канализация талазы-биле автономнуг арыглаар дериг-херексел тургускан бажың-балгатка оон-даа хөй девискээр херек. Ынчангаш ортумаа-биле бир школа тударынга 4 гектар девискээр херек.
Вавилин ээтпээ микрорайонга баштайгы школаны бетинге, 7 – 8 дугаар километр дужунга тудар дээрге, ол херек 4 гектар черлерде кара туразында хамаатылар бажыңнар тудуп алган болганы ол.
Кара туразында бажыңнар туткан «боду-билирлерни» канчаарыл?
Владимир Канковтуң тайылбырлап турары-биле, Вавилин ээтпээ микрорайоннуң бетии талазында 7 – 8 дугаар километр дужунга тудар дээн школаны алызы барып черле тудар.Чүге дээрге ону чиңгине планда база бадылап каан, чурттакчы чоннуң санынга онааштыр аңаа школа албан турар деп санап каан болуп турар. Ону түр када киирген хоруушкун (мораторий) соонда, черле судтажып тургаш, кара туразында туткан тудуглардан хостаар болгаш аңаа школаны черле тудар.
Хоойлу үреп, кара туразында школа тудар девискээрде бажың-балгат тудуп алган «боду-билир» хамаатылар черле боданып, ол хоойлу үреп «эжелеп» алган черлерин суд чедирбейн, эки тура-биле хостап бээри күзенчиг.
Ам бо хүннерде чүгле оларның буруузу-биле Вавилин ээтпээнде чон элээн туттунуп, ижигип чурттай берген бетики черлерге эвес, чоорту база дөмей-ле хөй чон чурттаар ындыкы черге школаны тудар ужурга таваржып турар.
Бо дугайында чон шын билген турар ужурлуг.
Мерген КЫРГЫС.
Чурукту интернеттен алган.