Чидиг айтырыг
Кызылга — арыг агаар!
Найысылал Кызыл хоорайны “Арыг агаар” федералдыг программаже киирген дугайында өөрүнчүг медээни Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг республиканың чурттакчы чонунга дыңнаткан. Бо медээ хамыктың мурнунда Кызыл хоорайның чурттакчыларынга кончуг өөрүнчүг болганы чугаажок. “Арыг агаар” федералдыг программаның акшаландырыышкыны-биле республиканың төвүнүң агаарының байдалын экижидип болур арга тургустунар.
“Арыг агаар” программага киржилге дээрге федералдыг төптен акша манап олурары эвес – Кызылдың агаарын арыг болдурар талазы-биле ажылдарны чорудары, оларны боттандырарынга республиканың болгаш хоорайның акша-хөреңгизин киириштирери. А ол дээрге хууда бажыңнарның ээлери ыжы эвээш одаар чүүлдү оттулар арганы тургузары, бүдүрүлгелерниң одалга черлерин Кызыл хоорайның төпчүткен чылыдылга системазынга кожары дээш өске-даа хемчеглер. “Арыг агаар” федералдыг программаның деткимчези-биле Кызылдың агаарын элээн арыг болдуруптарынга идегел биске тыптып келген.
Тываның бодунуң арга-шинээ-биле ооң найысылалының агаарын арыг болдурар талазы-биле күжениишкиннер мооң мурнунда база тургулаан. Оларның түңнелдери чүге шоолуг эвес болганыл?
📢Төөгүзү
Найысылал Кызыл хоорайның турар чериниң девискээри муңгашталчак байдалдыг. Ону долгандыр даглар бүргээн, хоорай боду чавыс черде чыдар. Ынчангаш күштүг хат-салгын чок үеде хоорайны чер бажыңнарның печкаларының ыжы болгаш хөөзү бүргей дуглаптар. Кызылдың ыштыг болгаш хөөлүү ооң чүгле арыг-силииниң айтырыы эвес, а чурттакчыларының кадыының байдалының кончуг чидиг айтырыы. Хоорайның агаары ыштыг болгаш хөөлүг, оларның составында кижиниң тыныш органнарынга дыка хоралыг химиктиг бүдүмелдер бар. Мындыг байдалдарга туберкулёз болгаш рактан кызылчыларның аарыыры чылдан чылче улам көвүдээнин эмчилер болгаш эртемденнер база дүвүрел-биле демдеглеп турарлар.
Кызыл хоорайның агаарының ыштыы болгаш хөөлүү чүгле сөөлгү үеде тыптып келбээн. Совет үеде база дүвүренчиг турган. Айтырыг 1970 чылдарда дыка чидигленген. Чүге дээрге хоорайда хөй бүдүрүлгелер, эмнелгелер, школалар болгаш албан черлери боттары одалга черлерлиг болгаш, оларның ыжы, хөөзү Кызылдың агаарын болгаш девискээрин дыка хирлендирип турган. Оларның шуптузун төп одалга системазынга кожар шиитпирни республиканың удуртулгазы хүлээп алган. Ол сорулганы күүседири-биле, Кызылдың чылыг-энергия төвүнүң күчүзүн улгаттырган, улуг эвес одалга черлерин төп чылыдылга четкизинге кожар ажылды эгелээн. Кызылдың чылыг-энергия төвүнүң четкизинге бүдүрүлгелерни, социал объектилерни болгаш албан черлерин кожар сорулга чедиишкинниг күүсеттинген.
Россия болгаш Тывага социал-экономиктиг сандараашкынныг чылдарда Кызылда бүдүрүлгелер ядарап хоозурааш, шуут хагдынган. Оларның одалга черлерин төп чылыдылга системазындан одура кезип каапкан. Чуртка экономиктиг байдал чүгээртеп, кагдынган бүдүрүлгелерниң бажың-балгадын сайгарлыкчылар үлежип, ээлеп, ажыл-херээн аңаа эгелеп, боттарының одалга черлерин кылган. Совет үеде чаңгыс улуг бүдүрүлгениң девискээринге элээн каш хууда бүдүрүлгелер тургустунуп, оларның аңгы-аңгы одалга черлери туттунуп, хөмүр-дашты одап эгелээни-биле Кызылдың ышталыры болгаш хөөленип хирленири улам кедерээн.
2000 чылдарның эгезинден найысылалдың девискээринге янзы-бүрү чылдагааннар-биле чер участоктарын хамаатыларга чөпшээреп бергени, хөмүр-даш одаар печкалар-биле чылдыр хууда бажыңнарны көвүдедир тутканындан Кызыл “суур чергелиг” хоорай ышкаш апарып, ооң ыш-хөөден хөлүн эрттир хирленири кижилерниң кадыынга айыылдыг салдарлыг апарган.
📢Күзелдер, планнар
Республикада кол одаар чүүл – хөмүр-даш. Ону ыжы эвээш одаар чүүл кылдыр болбаазырадыр талазы-биле шиитпирлерни эрге-чагырга үргүлчү хүлээп ап келген. Совет үеде Австрия, Германия дээш өске-даа чурттардан компанияларны республикага эккээр, оларның киржилгези-биле Тываның хөмүр-дажындан ыш чок одаар чүүл бүдүрер талазы-биле күзелдер, планнар эвээш эвес, дугуржулгалар, керээлерни-даа чарып тургулаан. Бо бүгү амгы үениң аныяктарынга сонуурганчыг болза, “Шын” солуннуң ол үеде үндүрүлгелеринден номчуп ап болур. Янзы-бүрү чылдагааннар-биле күзелдер бүтпейн, планнар боттанмайн барган. Тываның хөмүр-дажындан ыжы чок одаар чүүл бүдүрер дугайында чугаа-соот амга чедир уламчылавышаан.
Бистиң хөмүр-дажывыстан ыжы чок одаар чүүл бүдүрериниң планнары амгы үеде-даа бар. Каа-Хем биле Элегес-Аксының хөмүр-даштарын холуп болбаазырадып тургаш, ыжы эвээш одаар чүүлдү бүдүрериниң технологиязын Россияның эртемнер академиязының Сибирь салбырының бойдус курлавырларын комплекстиг ажыглаарының Тывада институдунуң эртемденнери ажылдап кылып, ону боттандырарын саналдаан. Бо саналды 2012 чылда республиканың Чазаанга-даа чугаалажып көрген. Эртемденнерниң ажылдап кылганы технология ёзугаар ыжы чок одаар чүүл бүдүрер заводту “Хайдып девелопмент” тудуг компания тударын 2015 чылда планнап турган.
Хөмүр-даш биле өрттенир шынарлыг янзы-бүрү боктарны холааш, ыжы эвээш одаар чүүл бүдүрер тускай дериг-херекселди Кызылдың мэриязы 2019 чылда садып эккелгеш, ынчангы “Чаагайжыдылга” муниципалдыг унитарлыг бүдүрүлгениң баазазынга «Ресурс БВ» компанияның дузазы-биле эптеп тургускан. Ол дериг-херексел-биле ыжы эвээш одаар чүүлдү бүдүрүп үндүрүп, чонга садып турарының дугайында медээлер амгы үеде дыңналбайн турар. Ыяш, саазын, пөс дээш өрттенир бок Кызылда эвээш эвес. Ону одаар чүүл бүдүреринге ажыглаар болза, хоорайның экологтуг байдалынга база эки салдарлыг болгу дег. Ынчангаш Кызылдың мэриязының Саян артындан садып эккелген тускай дериг-херексели ажыктыг апарып болур-дур.
Кызыл кожуунда Ээрбек суурнуң чоогунда дагда шахтага 1940–1950 чылдарда хөмүр-даш казып турган. Ол шахтага метан газ 1950 чылда чазылгаш, өрт өөскүп үнген. Ону өжүрер арга чок деп ынчан шиитпирлээн. Бо шахта ол-ла хевээр хагдынган, а метан газ биле хөмүр-даш ында 72 чыл дургузунда хып чыдар. Кыжын ооң бузу Ээрбек биле Элегес-Аксы суурлардан эки көскү.
Россияның эртемнер академиязының Сибирь салбырының бойдус курлавырларын комплекстиг ажыглаарының Тывада институдунуң эртемденнери Ээрбек дагның 120 метр ханызында метан газты Кызыл хоорайны чылыдарынга ажыглаарын каш чыл бурунгаар сүмелээннер. Оларның бо сүмезин Скачин аттыг даг институдунуң эртемденнери база деткээн. Кылыр ажылдар: геологтуг шинчилелдерни чорудары, электри энергиязын ынаар шөери, генераторларны тургузары болгаш өске-даа техниктиг хемчеглер. Ол ажылдарга, 2000 чылдарның эгезинде санаашкыннар-биле, 100–120 миллион рубль херек турган. Ээрбек дагда метан газты ажыглаар төлевилелди 1950–1960 чылдардан бээр үеде боттандырган болза, Кызыл хоорай газ-биле четчир болгаш артар кылдыр хандыртынган, бажыңнарны метан-биле чылыдып турар ийик деп түңнелди эртемденнер үндүрген.
Кончуг кылын, каът-каът хөмүр-даш тывыжының кырында Тыва турар, хөмүр-даштың каъттарының аразында метан деп газ барын геологтар шинчилеп тодараткан. Ооң бир херечизи Ээрбек дагда хып чыдар метан Кызылды чылыдарынга ажыглаар газты чер адаандан тып ап болур деп, Бойдус курлавырларын комплекстиг ажыглаарының Тывада институдунуң эртем ажылдакчызы Валерий Котельников санап турар. Ону канчаар боттандырарының төлевилелин ажылдап кылгаш, Валерий боду газ хоолайын өрүмнеп киириптерин күзеп турар. Ол ажылдарны чорударынга, 2000 чылдарның эгезинде санаашкыннар-биле, 8 миллион рубль акша херек турган.
Бистиң республиканың девискээринде метанның курлавыры бар, ооң хемчээлин чиге тодарадыр талазы-биле геологтуг шинчилелдерни чорудар, метан газты сордуруп алыр болгаш ажыглаар айтырыгны көдүрер үе келген деп, Тываның эртемденнери санап турар. Республикага метан газты ажыглаарын шиңгээдип аптары, Тыва шаа барып хөмүр-даш одаарын соксадыр, агаар-бойдузу дендии арыг девискээр апаары – эртемденнерниң күзели.
📢Эртемденниң суугузу
Техниктиг эртемнерниң кандидады, Тываның күрүне университединиң башкызы Сергей Дамдын Кызылдың агаары арыг апаарынга ачы-дузалыг боор печка чогаадып кылганын шагда-ла билир мен. Эртемденниң печказының дугайында ооң бодундан сонуургааш, печканы чогаадырынга физиканың, химияның кандыг хоойлуларын ажыглаан дугайында ооң тайылбырын угаап шыдавас чордум. Ынчалза-даа кандыг печканы чогаадып каанын элээн билип алган мен. Печканың суугузунга оттулупкан хөмүр-даш чалбыышталып кыварга, ооң өрттенмээн хөөзү изиг агаар-биле хоолайлап даштыгаар үнмейн, бир аңгы хос үттеп дедир печканың суугузунга кээп дүшкеш, ыжы безин чок кылдыр хуюкталдыр өрттенип каар. Хөмүр-даш ынчаар өрттенирге, печканың ишти 900 градус чеде бээрге, тууйбулар изээш, бажыңның ишти дыка чылыыр. Одаар чүүл болгаш энергетика яамызының, Кызыл хоорайның мэриязының ажылдакчылары эртемденге демир хевирин чогаадып кылырын сүмелээннер. Бо печканы тударынга бедик температурага үрелип бузулбас эки шынарлыг тууйбулар херек, ынчангаш чарыгдалдар база элээн хөй.
Тываның эртемденнери республиканың агаар-бойдузун арыг хевээр камгалап арттырарынга, ону ышталдырып, бокталдырбазынга ажыглап болур технологияларны ажылдап кылып, дериг-херекселдерни чогаадып, ажыглаарын саналдап келгеннер. Оларны херек кырынга боттандырарынга акша-хөреңги чедишпес болганы-биле хурал-суглааларга чугаа-соот, саазында шиитпирлер бооп артып каап келгени хомуданчыг.
Кызыл хоорайны “Арыг агаар” федералдыг программага кииргени бо “чудукту” чыткан черинден шимчедиптер чадавас.
Шаңгыр-оол МОНГУШ.