Чидиг айтырыг
Чурттап олурар бажыңымдан шоолуг ырак эвес, аъш-чем дээш өске-даа бараан аймаан хары угда оон садып ап болур боорга, Кызыл хоорайның төвүнде “Гаруда” садыгдан садыгланыр кижи мен. Август 9-туң хүнүнде сүт, хлеб садып алыр дээш, ол садыгже чедип чадап кагдым. Ооң мурнунда хондур-дүндүр чагган чаъстың суу садыгның баарында хөөлбектели берген, шуут-ла хөл-далай деп болур. Чамдык аныяк оолдар, уруглар идиктерин уштуп тудуп алгаш, кызыл-даван ол улуг хөөлбекти сүзүп эрте-ле бээр чордулар харын. А мен канчаар боор, кырган кижи, кайгап туруп-туруп, Арбатта өске магазинден садыгланыр ужурга таварыштым. Аңаа чедери база белен эвес болду, ол-бо хөөлбектерни оюп кылаштаар, аскак-түскек кырган кижиге берге-ле чорду.
Совет үеде Кызыл хоорайның кудумчуларынга чаъстар суу улус эртип-дүжүп шыдавас кылдыр хөөлбектелир деп чүве турбаан чүве. Кудумчуларда кырын шаараш демир-биле дуглап каан оңгарларже агып кире бээр. Мээң аныяамдан чурттап келген каът бажыңымның чоогунда кудумчуларга ындыг оңгарлар каяа турганын билир мен. Сөөлгү чылдарда кудумчуларны септээш, чаъс суу агып кирер, аксы шаараш оңгарларны дуй асфальтылап каапкан чораан. Кудумчуларны канчаар септээрин төлевилелдеп турган специалистер Кызылга хоорайга база чаъстар чаарын уттуп алган улус боор бе.
Кызыл хоорайның девискээринге база чаъс чаап, ооң суу ол-бо кудумчуларга хөөлбектели бээрге, ону суг сордурар машиналар-биле сордуруп, өскээр аппарып төп турарын солун-сеткүүлдерге, телевизорга шалыпчы ажыл кылдыр бижип, көргүзүп турарын пат кайгаар чордум. Караңгы даң бажындан суг сордуруп ажылдап турар чолаачыларны харын мактап болур-ла ыйнаан. А оларның кылып турар ажылын кандыг ындыг ажыктыг ажыл-херек дээрил! Бензин өртээ аажок улгаткан, чарыгдалдар көвүдеди деп, телевидение, солуннарда бижип турар-дыр. Чаъс суу сордурарынга та чүү хире хөй бензинни чарыгдап турар. Бо чоокку хүннерде Кызылга үзүк-соксаал чок чаап келди. Та чеже тонна сугну чаъс-чар кудупкаш барган чүве.
Кызыл хоорайга чаъс чаңгыс катап чагбас-ла болгай. Чагган санында-ла ооң суун машиналар-биле сордуруп төгер деп чүве берге херек-ле-дир. Та чеже тонна бензин ынаар үнүп турар чүве. Дээр-делегейниң халас кежии чаъс-чардан куруг карылгалар үндүрбези-биле найысылалдың кудумчуларында эрги совет оңгарларны катап казып, аштап-арыглап, чаа оңгарларны кылза кандыг чүвел. Чаъс суун сордурар ажылды харыылап турар дарга-бошкалар чүнү бодап турар чүве ирги.
Уттуптар часкан-дыр мен. Тыва эки турачылар биле Кочетов кудумчуларының белдиринде оңгар кылгаш, ооң кырын шаараш демир-биле шып каан. Ол демир шывыгның үттериниң аразының алгыын! Бир бичии оол кудумчу кежип бар чыткаш, ол үттерниң бирээзинче будун киир базып алган, аажок ыглаан-сыктаан. Улуг улус харын хөөкүйнүң будун уштуп кагды. Бир эвес чаъс суу чыглыр кудуктарны кылыр деп бодал бистиң даргаларывыстың бажынга кирип келзе, ооң кырынга шаараш шывыгларынче бичии ажы-төлдүң буттары кире бербезин база бодаар херек.
Оран-таңдының чаъс-чайыы чаагай кежик-тир. Ооң ачызында оът-сиген үнер. Ол кежиктен орулга алыр дээрден башка, карылга үндүрген херээ чок-ла хевирлиг.
Олег ЧАГЖИИР,
Кызыл хоорайның хоочун чурттакчызы.
Ш. МОҢГУШТУҢ тырттырган чуруктары.
"Шын" №60, 2023 чылдың август 12