ЧАДААНАНЫҢ 6 ДУГААР ПРОФЕССИОНАЛ-ТЕХНИКТИГ УЧИЛИЩЕЗИНИҢ 50 ЧЫЛЫ
Профессионал-техниктиг өөредилгениң системазы бистиң республикага 1960 - 1970 чылдардан бээр дүрген хөгжүп келген. Республикада тудугнуң сайзырап турары-биле бедик профессионал мергежилдиг аныяк ажылчын кадрлар белеткээри база негеттинип келген. Ынчангаш 1975 чылда Кызылдың 5 болгаш Чадаананың 6 дугаар тудуг профессионал-техниктиг училищелерин ажыткан.
РСФСР-ниң Сайыттар чөвүлелиниң Күрүнениң профессионал-техниктиг өөредилге комитединиң 1975 чылдың август 18-те 294 дугаарлыг дужаалы-биле «Тыва көдээ тудуг» трезиниң 463 дугаарлыг көжүп чоруур механизастаттынган колонназының баазазынга профессионал тудугжулар белеткээр Чадаананың 6 дугаар профессионал-техниктиг училищезин ажыткан. Училищениң директорунга Ада-чурттуң Улуг дайынының киржикчизи, ийи дээди эртемниг, улуг арга-дуржулгалыг Михаил Андреевич Даниловту, директорнуң өөредилге-бүдүрүлге талазы-биле оралакчызынга Кызылдың башкы институдунуң доозукчузу, “Тыва көдээ тудуг» трезиниң бедик мергежилдиг тудугжузу Бавуу Доржуевич Ховалыгны, директорнуң өөредилге-кижизидилге талазы-биле оралакчызынга дуржулгалыг башкы, улус өөредилгезиниң тергиини Чимбии Шаңгыр-оолович Ооржакты томуйлаан.
463 дугаарлыг көжүп чоруур механизастаттынган колоннаның (начальниги В.И. Каң-оол, улуг инженери Н. Но- сов) тудугжулары барык-ла бир ай дургузунда ийи каьт ыяш чуртталга барактарын училищениң баазазы кылдыр эде тудуп четтиккеннер. 1975 чылдың октябрь 16-да өөредилге чериниң ажылын эгелээр аргалыг болган бис. Ол үеге чедир училищениң инженер-педагогиктиг болгаш техниктиг ажылдакчыларын четчелеп четтигипкен бис. КПТУ-6-ның баштайгы тудуг мастерлери: Андрей Сарыгларович Даваа, Зоя Кадыг-ооловна Монгуш, Оттук-оол Кистаевич Ондар, Ширин-оол Самбыл-Норбуевич Ооржак, Валерий Тюлюшович Дамбар, Любовь Огнева, Люндуп Ооржак. Баштайгы башкылары: Хертек Лопсан-Чымбаевич Опул-оол, Вера Сенгиевна Даржаа, Василий Дакпаевич Монгуш, Александр Сапыянович Сат, Виктор Дондупович Ховалыг, Николай Мыйтын-оолович Монгуш. Баштайгы кижизидикчи башкылар: Шонман-оол Ховалыг, Эдер-оол Куулар, Константин Монгуш, Монгун-оол Адыбарович Ооржак.
Сургуулдарның хөй кезии Чөөн-Хемчиктен. Чаа-Хөлден, Улуг-Хемден, Өвүрден, Мөңгүн-Тайгадан база оолдар, уруглар өөренип кирген. Училищениң сургуулдарының ижер-чиир чеми-даа, идик-хеви-даа, чурттаар чери-даа, өөредилге херекселдери-даа халас. Күрүнениң бүрүн хандырылгазынга өөренири сургуулдарның боттарынга-даа, ада-иелеринге-даа аажок өөрүнчүг болган. А өскүстерге чаа идик-хепти база берип турган. Сургуулдарның тудуг практиказының үезинде ажылдап алган акшазын холдарынга тутсуп бээр.
Училищениң сургуулдары чүгле тудугжу мергежилдерге өөренип турган эвес, спортка, уран чүүлге дээш өске-даа бөлгүмнерге боттарының салым-чаяанын хөгжүдер аргалыг турганнар. Училищениң уран чүүл удуртукчузу Москваның Н.К. Крупская аттыг культура университединиң доозукчузу, талантылыг ыраажы болгаш композитор Маадыр-оол Кечилович Борбаанды-ла болгай. Уруглар, оолдарның уран чүүлге хандыкшылын ханыладырынга, оларның салым-чаяанын сайзырадырынга ооң чогаадыкчы ажылы дыка салдарлыг болган. Республиканың профессионал-техниктиг училищелериниң аразынга уран чүүл көрүлделеринге бистиң сургуулдарывыс боттарының талантызын көрүкчүлерге магададыр көргүзүп турганнар.
Сөөлүнде Маадыр-оол Борбаандының адын ооң төрээн сууру Өвүрнүң Саглы суурунуң Культура бажыңынга тывыскан.
1975–1976 өөредилге чылында 35 дашчыны, 51 бызаңчыны, 53 штукатурну, ниити саны 139 аныяк тудугжуларны өөредип доостургаш, «Тыва көдээ тудуг» трезинге хүлээткен бис.
Бирги доозукчулардан Владимир Ховалыг, Доржу Донгак, Юрий Ооржак тудуг мастерлери болу бергилээн. Сөөлзүредир Юра бичии скульптурага хандыкшааш, Тыва Республиканың алдарлыг чурукчузу болу берди. Алдын-кыс Донгаковна Амбар-оол Кызылда КПТУ- 4-түң директорунга ажылдап турган.
Чылдан чылче училище сайзырап, материал-техниктиг баазазы быжыгып, ооң чаа өөредилге корпузу, бүдүрүлге мастерскаялары, сургуулдарның чаа ниити чуртталга бажыңы туттунган, көдээ бүдүрүлге ажыл-агыйы тургустунган. Мөңгүн-Тайга, Өвүр, Бай-Тайга кожууннарга училищениң салбырлары ажыттынгылаан.
Улан-Удэниң болгаш Алтайның индустриал-педагогиктиг техникумнарының доозукчулары училищеге кээп ажылдап, башкылар болгаш мастерлер коллективи билиг болгаш арга-дуржулга талазы-биле быжыккан. Вера Чувурековна Куулар, Маадыр-оол Экер-оолович Куулар, Доткан-оол Куулар, Олег Окан, Светлана Николаевна Федорова, Юрий Брюханов дээш өске-даа мастерлер, башкылар сургуулдарны ханы билиглерге өөредип турган.
ССРЭ-ге ужур-утказы орта билдинмес эде тургустунуушкун эгелээрге, штукатур-малярлар, дашчылар, электри каңнакчылары, повар-кондитерлер, хеп даараныкчылары дээш өске-даа профессионал мергежилдерге өөредилгеже училище шилчээн.
2012 чылдың декабрь 29-та үнген 273 дугаарлыг Федералдыг хоойлуну күүседири-биле 2013 чылдың октябрь 25-те Тыва Республиканың Чазаа Чадаананың 6 дугаар профессионал-техниктиг училищезин Тываның технология техникуму кылдыр эде организастаар шиитпир үндүрген.
Амгы үеде Чадаанада Технология техникуму республиканың профөөредилгезинде чедиишкинниг ажылдап турар өөредилге чери. Директору Инга Николаевна Санаа училищени билдилиг удуртуп турар. Техникумда студентилерниң саны 350 хире. Өөредилге-хандырылга ажыл-агыйы 18 га тарылга шөлдүг, 246 баш хой-өшкүлүг, 32 баш инектиг база 1 аъттыг. Столоваязын боттарының бүдүрген картошка, капуста, эът, сүт, сметана продукциялары-биле долу хандырып турары өөрүнчүг.
Техникумнуң планнары эвээш эвес. Амгы үениң рыногунга негеттинип келген мергежилдерге аныяктарны өөредири, сургуулдарның ниити чуртталга бажыңының септелгезин доозары, техникумнуң төөгүзүнүң музейин ажыдары, өөредилге чериниң девискээрин чаагайжыдары дээш оон-даа өске.
Чадаанада 6 дугаар профессионал-техниктиг училище (амгы үеде Технология техникуму) 50 чылдар дургузунда ортумак звенонуң 10 муң хире тускай билиглиг специалистерин белеткээни Тываның экономиктиг хөгжүлдезинге киирген улуг үүле-херек-тир. Ында бистиң үлүүвүс бары бо училищеге ажылдап турган кижилерге өөрүнчүг. Бис аңгы-аңгы адырларга чедиишкинниг ажылдап чораан бис. Чижээлээрге, Тарас Самбууевич Түлүш училищеге директорлаан, Кавыш-оол Куулар, Константин Монгуш школалар директорларынче депшээннер, Василий Монгуш күш-культураның болгаш спорттуң шылгараңгай башкызы болган, Биче-оол Арбаасатович Донгак «Чаа орук» солуннуң кол редакторунга ажылдап чорду, Николай Мыйтын-оолович Монгуш Россияның Онза байдалдар яамызының Тыва Республикада эргелелинге бедик албан-дужаалдарга ажылдап чораан, полковник эргелиг, Буян-Бадыргы ордениниң III чергези-биле шаңнаткан, “Кызыл хоорайның хүндүлүг хамаатызы” атка төлептиг болган.
Ортумак профессионал-техниктиг өөредилге системазының чурттуң экономиктиг хөгжүлдезинге улуг ужур-дузалыын Президент Владимир Путин онзалап демдеглеп турар. Президентиниң 2022 чылдың июль 25-те 496 дугаар Чарлыы-биле октябрь 2-ни Ортумак профессионал өөредилгениң хүнү кылдыр доктаатканы таварылга эвес.
Чадаананың 6 дугаар профессионал-техниктиг училищезиниң 50 чылы болгаш Ортумак профессионал өөредилгениң хүнү-биле кады ажылдап чораан башкы эш-өөрүмге, училищениң доозукчуларынга бүгүдеге чедиишкиннерни күзедим.
Б.Д. ХОВАЛЫГ, башкы, күш-ажылдың хоочуну, РФ-тиң профөөредилгезиниң тергиини.
Чуруктарны авторнуң хууда архивинден алган.
“Шын” №38 2025 чылдың октябрь 2
