| РЕВАНЭ-ниң тургустунганындан бээр 100 чылынга |
Бо чылын Тываның Революстуг аныяктар эвилелиниң (РЕВАНЭ) тургустунганындан бээр 100 чыл оюн демдеглеп эрттирип турар. Төөгүлүг ол юбилейге тураскааткан хемчеглер – аныяктар субботниги, ыяштар олуртулгазы, аңгы-аңгы адырларда алдаржаан аныяктар слёду, республиканың кожуун төптеринге болгаш хоорайларынга спортчу-культурлуг хемчеглер болгаш Тывада аныяктар шимчээшкининиң тургустунуушкуну болгаш хөгжүлдениң төөгүзүнүң дугайында фото-чуруктар делгелгези, «Олар Тываның аныяктарын удуртуп чорааннар» деп номнуң ийиги кезээн үндүрери база көрдүнген.
Октябрь 15-те Кызылдың Комсомол кудумчузунга РЕВАНЭ-ниң 100 чылынга тураскааткан ыяш олуртулгазы болган. Аңаа республикада амгы үеде бактаап турар аныяктарның хөй-ниити организацияларының төлээлери, хоочуннар болгаш ТР-ниң Аныяктар херектериниң талазы-биле сайыт Субудай Оюн, КПРФ-тиң Тывада комитединиң бирги секретары, ТР-ниң ДХ-ниң депутады Лодой-Дамба Куулар, "Баштайгыларның шимчээшкини" Бүгү-россия чергелиг аныяктарның хөй-ниити организациязының Тывада регионалдыг салбырының даргазы Эртине Куулар, партия, комсомолдуң хоочуннары Алдын-оол Канзай, Александр Санчат, Ольга Дамдын болгаш өскелер-даа киришкен. Байырлыг митингиге сөс алган кижи бүрүзү кайы-даа үеде аныяктар республиканың сайзыралынга улуг үлүг-хуузун киирип чораан болгаш оларның энергиязы, чаа-чаа эгелээшкиннери улуг ажыл-херектерни бүдүреринге дузалыг турганын демдеглээннер. Чижээ, совет үеде Кызыл хоорайда бажыңнар тудуунга аныяктарның бот-идепкейжи субботниктери улуг деткимчелиг болуп турганын хоочуннар сактып чугаалаан.
Ыяш олуртулгазы кандыг-даа үеде чаа ажыл-херектерниң эгези, эрткен үе, амгы үе болгаш келир үени тудуштурар дириг көвүрүг дээри дыка шын.
Бөгүн болуп турар бо хемчег анаа-ла субботник эвес-тир. Тургустунганындан бээр 100 чыл болган ТАР-ның Революстуг Аныяктарының эвилелинге болгаш үе аайы-биле чаарттынып турган Аныяктар эвилелдеринге улуг хүндүткел-дир. Ол ышкаш эрткен үениң аныяктар шимчээшкиннериниң эки шынарларын, үлегерин амгы салгалга дамчыдып бээринге дыка улуг салдарлыг хемчег-дир.
Бо ыяш олуртулгазынга ТР-ниң Арга-арыг ажыл-агыйының яамызы 25 чаш хадыны, Кызыл хоорай чагыргазы мөңгүннелчек теректерни тарыыр кылдыр белеткеп берген. Комсомол аттыг кудумчуну шилип алганывыстың чылдагааны тайылбыр чокта-ла чонга билдингир. База бир 100 чыл эрткенде, бо ыяштарны кымнар тарып турганын, чүү чүвеге тураскаатканын келир үениң аныяктары сактып артар. Ынчангаш бо төөгүлүг ыяш олуртулгазынга киржип келген аныяктарга, хоочуннарга өөрүп четтиргенивисти илередир-дир бис – деп, КПРФ-тиң Тывада комитединиң бирги секретары, ТР-ниң ДХ-ниң депутады Лодой-Дамба Куулар чугаалады.
ТАР үезиниң политиктиг шаажылалдыг кадыг-дошкун чылдарын, Ада-чурттуң Улуг дайынының кадыг-берге чылдарын, ССРЭ дүжүп, Россия Федерациязы кылдыр эде тургустунуп турар үелерни шуптузун шыдажып, кайы-даа үеде чурттуң хөгжүлдези дээш бүгү-ле ажыл-херектерге мурнуку одуругга киискип турган өлүм чок комсомолдуң чаагай херектерин уламчылаарынга беленин бо хүнде салгакчылары — болган хемчегниң киржикчилери чугаалап, бадыткап турган
Архивтен.
1925 чылдың декабрь 20-де Тываның Революстуг аныяктар эвилелиниң I шуулганы болуп эрткен. Аңаа Тыва Арат Республиканың хошууннары болгаш сумуларындан 96 төлээ киришкен. Эвилелдиң бирги шуулганында 13 кижилиг комиссия составын соңгаан. Төөгүчүлерниң демдеглээни болза, республикага эртип турган хуралдар болгаш чыыштардан ынчангы шуул- ганның улуг ылгалы – комитеттиң удуртукчу органынче херээжен улусту соңгааны Тываның төөгүзүнде бир дугаар болуушкун болган.
Бирги шуулган бодунуң одуруун калбартып, Тываның аныяктарын күрүне херектерин башкарарынче хаара тудар сорулганы салган. Бир чыл дургузунда эвилелче 1016 кижи кирген, оларның 406-зы херээженнер. Ол үеде «Үжүк-бижик билир кижи бүрүзү эвээш дизе-ле үш бижик билбес кижини өөредир ужурлуг» деп чоннуң кыйгырыынга Революстуг Аныяктар эвилелиниң кежигүннери идепкейлиг каттышкан.
1943 чылдың октябрьга чедир Революстуг аныяктар эвилелиниң кежигүннериниң саны 6000 четкен. Аныяктар баштайгы «кызыл өглерге», бот-тывынгыр уран чүүл бөлгүмнеринге, янзы-бүрү каттыжыышкыннарга идепкейлиг киржип турганнар. Эвилелди онзагай чедиишкиннери дээш 1940 чылда Тыва Арат Республиканың ордени-биле шаңнаан.
Ол үеде аныяктар организациязы дыка улуг рольду ойнаан. Ооң төөгүзү республиканың эрткен оруу-биле сырый харылзаалыг. Тываның Революстуг аныяктар эвилели 1944 чылда, ССРЭ-ниң составынче ТАР-ның каттыжарынга чедир 20 чыл дургузунда, Тываның чаа хөгжүлдезиниң оруу дээш демиселге Тываның улусчу-революстуг намынга идепкейлиг дузалажып, ол ажылче аныяктарны калбаа-биле хаара тудуп, ниитилел хөгжүлдезинге бурунгаарлаашкынны берген.
1941-1945 чылдарда Ада-чурттуң Улуг дайынының үезинде аныяктар эвилели фронтуга идепкейлиг дузалашкан. «Шупту чүвени фронтуга дээш, шупту чүвени Тиилелге дээш!» кыйгырыг-биле фронтуже аъттанып, а чамдыызы Тиилелгени чоокшуладыр дээш тылга ажылдап турганнар. 1943 чылдың сентябрь 1-де капитан Түлүш Кечил-оолдуң командылааны-биле эки турачы аъттыг эскадрилья фронтуже аъттаныпкан. Дайынчыларының чартыындан хөйү – Тываның революстуг аныяктар эвилелиниң кежигүннери турган.
Сорунза МОНГУШ.
Чуруктарны Аяна Лама тырттырган болгаш интернет четкизинден хоолгалаан.
«Шын» №41 2025 чылдың октябрь 23
