САКТЫЫШКЫН
Чараш үннүг чадаганны,
Саарлып баткан Чадаананы,
Ынакшылды, өөрүшкүнү
Ырлап чоруур Мерген-Херел.
Сураглыг ыраажы, төрүмелинден кайгамчык салым-чаяанныг, бот-тывынгыр композитор, шүлүкчү, хөгжүмчү Мерген-Херел Монгушту амы-хууда таныыр, билир, ооң хөй талалыг талантызының мөгейикчизи мен.
Чадаананың «айлаң-кужу-биле» эң баштай Кызылдың «Чодураа» деп чемненир черге ужуражып, танышкан бис. Ол-ла хевээр таныжылгавыс ханылаан мындыг чүве…
Тос оруктуң белдири, ыры-шүлүктерде алгаткан Кызыл дыттарлыг Чадаана хоорайны бодунуң чогаадыкчы ажылдарында алдаржыдып каан Мерген-Херел Монгуштуң адын Чадаана хоорайның Культура бажыңынга тывысканы дыка-ла онза-дыр ийин.
Мерген-Херел Монгуш чүгле ыраажы эвес, хөй-хөй ырларның автору. Школачы чылдарындан эгелээш ыры, шүлүк чогаадырынга дыка сундулуг чораан. Ооң бир дугаар бижээн ырызы «Чаңгыс хадың». Бо ыры 1966 чылдан соңгаар бүгү Тывага «диңмиреп» турган. Ырының сөзүн болгаш аялгазын Мерген-Херел чогааткан. Дыңнаан кижиниң сеткил-сагыжын доюлдуруп кээр, ылаңгыя өскүс-чаңгыс кижилерниң, кайгамчык ханы уткалыг амыдыралчы ыры.
Коммунистиг партия үезинде «Чаңгыс хадың» деп ырыны чааскаанзырак, муңгак хөөннүг деп шүгүмчүлеп, хоруп турган. Ыры кажан-даа кара-бажыңнатпас дээр болгай. 1960–70 чылдарда «Чаңгыс хадың» аныяктарның ырлажыр ынак ырызы болуп, бүгү Тывага диңмиреп турган. Ол ам-даа бодунуң уян, чымчак хөөнүн салбаан.
Шериг албаны эрттирип тургаш, бүгү улустуң ынак «Далай чалгыы» деп ырызын ол чогааткан. Бо ырының аялгазынга танцы-самны-даа тургускан. Тываның күрүне филармониязының Хензиг-оол Күжүгеттиң удуртканы цирк бөлүүнүң ыраажызы тургаш, Мерген-Херел Монгуш ыры чогаалдарынга улам мергежип, элээн хөй ырыларны чогаадып бижээн. Бодунуң чогааткан ырларын боду күүседип, Бурятия, Якутия, Алтайны эргип кезээн. Оларның аразында «Өөрлеримге», «Ынакшылды камнаар болза», «Чадаана» деп ырлар эң-не нептереңгей апарган.
«Чадаана» деп ырының төөгүзү мындыг. «Азас–88» деп Тываның бот-тывынгыр композиторларының аразынга болуп эрткен мөөрейге «Чадаана» деп чаа чогааткан ыры-биле киришкен. Ынчан ооң «Чадааназы» эң-не бедик үнелелди алган. Оон эгелээш-ле «Чадаана» тыва чоннуң ынак ырызы болу берген. Бүгү Тывага тарап, нептерээн. Өскен-төрээн чер-чуртунга өзү-тыны ышкаш ынакшылының херечизи — Мерген-Херелдиң «Чадаана» деп ырында долузу-биле илереттинген. Мерген-Херелдиң сөөлгү чогааткан ырлары «Сайзанаавыс сактып келем», «Курай-курай», «Чаяазымза» дээш оон-даа хөй ырыларны бижээн.
Бодунуң чогааткан ырларын бир дугаарында боду ырлап күүседир, чонга таныштырар чаңчылдыг, Чадаананың «айлаң-кужу» болуп чораан. Эң-не эргим, ынак, үргүлчү концерттерге ырлап, күүседип чораан ырлары — «Чадаана», «Курай-курай» база «Чаяазымза».
Кажан Мерген-Херел Мажааевичиниң дугайында бо сактыышкыным бижип олурумда, ооң онзагай оожум-топтуг бүдүжү, ортумак дурт-сынныг, долу-тырың мага-боду, шала имиргейсимээр, каттырарга шуут дам имирээрип каар дозур кара карактары, арын-шырайында хүлүмзүрүг чайнаан ажык-чаагай сеткили карактарымда чуруттунуп көстүп кээп тур.
Тыва чонундан, чогаадыкчы салым-чаяанының мөгейикчилеринден аныяк назынында электен чарлып чоруткан Тываның ховар оолдарының бирээзи Мерген-Херел Мажааевич Монгуштуң «Чаяазымза» деп ырызының мындыг одуруглары-биле сактыышкыным доостум.
Өртемчейге кижилерге
Өлүм-чидим турбас
Кылдыр чаяазымза…
Бодум хуумда дараазында мөгейиг одуругларын тураскаадып каайн:
Тывам оглу —
Талантылыг Мерген-Херел
Тының чүге кыска болган…
Өлүм турбас
Өртемчейни кижилерге
Чаяап чорааш…
Чүге чоруй бардың?
Седип-оол ИРГИТ.
Тээли суур
“Шын” № 45 2024 чылдың июнь 19
