Бүгү бөмбүрзекке ат-сураглыг херээжен кижини, Индира Гандини, Индияның Чазааның даргазын чурттуң төвүнге өлүрген дугайында коргунчуг медээни делегейниң шупту чурттарынга 1984 чылдың ноябрь 1-де кончуг дүрген тарай берген.
Ол хүн Индира Ганди ону ирланд тележурналистер манап турган офисче бар чораан. Ооң үш камгалакчызының ийизи холдарын хөрээнге чышпыр тудуп, чаңчыл езугаар мөгейип мендилээннер. Ол өйде ооң үшкү камгалакчызы револьверден чазак даргазынче боолапкан. Ол дээрге Дели хоорайның полициязының чепсектиг отрядының биче инспектору Бент Сингх болган. Индира Ганди кээп ужарга, арткан ийи камгалакчы Сатвант Сингх биле Беант Сингх база ону боолап эгелээн. Өске камгалакчылар боо даажы дыңнааш, маңнажып келгеш, Индира Гандини адып турган камгалакчыларны боолап каапканнар
Гандини Индияның медицина эртемнериниң институдунга эккелгеш, дөрт шак дургузунда кезиишкин кылган... Ынчалза-даа ооң амы-тынын эмчилер камгалап шыдавааннар. Ганди өлген соонда, Asso-ciated Press деп америк информация агентилелиниң офизинче билдинмес кижи телефоннааш: «Өжээнивис негеп алдывыс. Сикхтерниң чүдүлгези делгерезин!» — диген.
Организастаан халдаашкынның түңнелинде, Индира Ганди өлүрткени илдең. Ону өлүргеннер ооң камгалалынга хөй чылдар дургузунда ажылдаан, дыка шыңгыы хыналдаларны каш удаа эрткен кижилер. Олар үже- лээ — сикхтер. Индияда эң күштүг болгаш хөй санныг шажын организациязының кежигүннери. Ок-чепсекти чүгле камгаланырда ажыглаарын синхтерниң чүдүлгезиниң ыдыктыг чаңчылы чөпшээреп каан. Чепсээ чок кижиже, эң ылаңгыя херээжен кижиже чепсек анныры — сикхтерге чүдек бужар чорук. Ынчалза-даа Индияда миллион-миллион сикхтер Индира Гандини өлүргенинге ажыы-биле чүүлдүгзүнүп турганнар.
Алдан чеди харлыг Индира Ганди сикхтерге кандыг ындыг багай чүүл кылганыл? Делегейде эң-не тайбың шажыннарның бирээзиниң чүдүкчүлеринге хамааржыр сикхтер кырган херээжен ие кижини чүге өлүрүп шаажылаар деп шиитпирлээннерил?
Сикхтер дээрге Индияда чүгле чаңгыс Сингх деп дөмей фамилиялыг миллион-миллион кижилер-дир. Индияда эң-не бай, эң-не күштүг, эң-не эртем-билиглиг, эң-не төлептиг кижилер сикхтерге хамааржыр. Сикхтер — индий армияның болгаш полицияның эң дээре дайынчылары. Индияның чазааның даргазы турган Индира Гандиниң камгалакчылары база сикхтер.
Сикхтерниң шажынын үндезилээн кижи бистиң эрага чедир 1469 чылда Пенджабка (Барыын Пакистан) төрүттүнген Гуру Нанак. Гурунуң өөредилгеге чажындан-на салымныын ооң башкылары магадаан. Ооң башкызы Гурунуң ачазынга: «Силерниң оглуңар бүгү өртемчейниң башкызы боор кижи-дир, аңаа мээң өөредир чүвем чок» — дээн деп тоолчургу чугаа бар.
Гуру Нанак индус, ислам дээш өске-даа шажыннарның хүрээлеринге ханы эртем-билигни чедип алган. Ислам, индуизм дээш өске-даа шажыннарның эң эки талаларын чыггаш, чаа тускайлаң шажынны ол үндезилээн. Чаа шажын ёзугаар индустар-даа, мусульманнар-даа хөй бурганнарга чүдүвес, чүгле чаңгыс Бурганга чүдүүр, ооң мурнунга шупту дең эргелиг кижилер деп Гуру Нанак чарлаан. Ынчангаш сикхтерниң хүрээлери кандыг-даа чүдүлгелиг кижиге кезээде ажык, аңаа ол чүдүп, хонуп-даа болур. Сикхтерниң халас чемненир черлеринге кижилер кады-кожа олуруп, чаңгыс ол-ла чемни чооглап болур.
Улуг моолдарның мусульман династиязы Индияга тергиидеп турда, сикхтерниң чүдүлгези дорамчылаашкынга, күчүлээшкинге таваржып эгелээн. Эң ылаңгыя император Ауренгзеб сикхтерге удур дайынны баштап үнген. Тоску Гуру башкы Тегх Бахадурну Делиге шаажылап өлүрген.
Ооң соонда онгу Гуру башкы Гобинд Сингх сикхтерниң чурттаарының чаа ёзу-чурумун чарлаан. Сикх эр кижи бүрүзү бодунуң чүдүлгезин камгалаар дээш, дайынчы болур ужурлуг. Сикхтерниң дайынчы бөлүглелин ол тургускан. Ооң кежигүннериниң аразында кандыг-даа ылгал чок болзун дээш, олар шупту боттарының төрел бөлүктериниң аттарындан ойталааш, Сингх (арзылаң) деп чаңгыс ол-ла фамилияны алганнар. Шупту сикхтер дараазында чаңчылдарны сагыыр: салын чүлүвес, таакпылавас, арага ишпес, наркотиктер ажыглавас, кадайынга өскерилбес. Сикхтер чүгле бот-боттарының аразынга өгленир хүлээлгелиг.
Чүс-чүс чылдар өттүр каң кадык чуртталга, күш-ажылга болгаш өг-бүлеге хүндүлел хилис барбаан. Амгы үениң сикх кижизи өске индийлерден кадык-шыырак, узун-бедик, оларның арын-шырайы шириин болгаш бүзүрелдиг. Кайы-бир кижиге чашпаалап турар азы диленип чоруур сикхтер Индияның кудумчуларынга көзүлбес. Сикхтер дээрге бодунга бүзүрелдиг, төлептиг нация-дыр.
Сикхтер Индияның кайы-даа девискээринде чурттап чоруур, ынчалза-даа Пенджаб штатта сикхтер эң хөй. Индияга Британияның тергиидели дооступ турда, Пенджабты Индия биле Пакистанның аразынга үлештирбейн, Пенджабты бүдүн-бүрүн девискээр кылдыр арттырып каан болза, сикхтер, индустар, мусульманнар аразынга тывылган Пенджаб чөрүлдээзи турбас ийик. Ол чөрүлдээни Индияга эрге-чагырга тудуп турган кайы-даа чазак шиитпирлеп чадап каан. Индира Гандиниң чазаа база.
Сикхтерниң эң улуг ыдыктыг хүрээзи Алдын хүрээ Амритсар хоорайда. Кайгамчыктыг чараш бо хүрээге бүгү Индиядан сикхтер кээп, мөргүлдер эрттирип турарлар.
Пенджаб чөрүлдээзин парламент аргазы-биле шиитпирлээрин чедип ап шыдаваан сикхтер бо хүрээге ок-чепсекти мөөңнеп, ооң ханаларын быжыглап эгелей берген дээрзи 1984 чылдың эгезинде билдине берген. Алдын хүрээже шериг күштерин киирер деп, Индира Ганди 1984 чылдың июнь 5-те дужаалды берген. А ол хүн сикхтерге кончуг ыдыктыг Гуру Арун Деваның хүнү чүве-дир. Шериглерниң халдаашкынынга сикхтер ок-чепсектиг удурланган. Алдын хүрээни артиллерия-биле боолап, танкылар-биле буза бастырып тургаш, аңаа турган сикхтерни чылча шапкан. Алдын хүрээден бузундулар артып калган. Бо операция хөй санныг сикхтерниң шажын чүдүлгезин дора көргени болган. Индира Гандиниң частырыы ол.
Бодунуң хууда камгалалында сикхтерниң шуптузун үндүрүптерин Индира Гандиге сүмелеп турганнар, ынчалза-даа Ганди ол сүмени тоовайн, сикх ниитилелден кортпазын көргүскен. Алдын хүрээни бужартаткан соонда, беш ай эрткенде, Индира Гандини бодунуң-на сикх камгалакчылары адып каапканнар. Ол дээрге ыдыктыг өжээн негээшкини деп сикх ниитилелдиң хөй кезии хүлээп көрген.
Индияның чону, эң ылаңгыя индустар Индира Гандиге дыка ынак болгаш, чурттуң шупту девискээринге сикхтерни эттеп-соп, өлүрүп эгелээн. Хөй сикх хүрээлерни өрттедипкен. Сикх шериг кезектери офицерлерниң командылалы-биле үймээн үндүреринге белен апарганнар.
Чуртка хамааты дайыны хып үнери чайлаш чок апарган. Индияның ынчангы президентизи Сикх нациялыг Гиани Заила Сингх Индияның чазааның даргазынга Индира Гандиниң оглу Раджив Гандини томуйлааны, сикхтерге удур хөделиишкиннерни соксадырын телевидение дамчыштыр Радживтиң чондан дилээни ол бүгүнү соксаткан.
Күш көргүзер чорук — күш-биле удурланыр чорукту тывылдырар. Бүгү делегейге билдингир политик чораан Индира Гандини ооң бодунуң камгалакчылары сикхтерниң боолап өлүргени ону көргүскен.
Ш. МОҢГУШ парлалга материалдарындан белеткээн.
“Шын” №83 2023 чылдың ноябрь 1
