Бо чылгы Наадымда хөй чылдар кады чурттаан үлегерлиг малчын өг-бүлелерниң юбилейлиг бадылгазын найысылалдың төвүнге байырлыг байдалга эрттиргени бир онзагай, чараш болган. Наадымның бир дугаар хүнүнде Аныяктар өргээзинде Республиканың хамааты байдалдың актылар бижидилге органының (ХБАБ) байырлалдар эрттирер чараш залынга юбиляр өг-бүлелерниң чоок улузу, дөргүл-төрелдери чыглып келген. Өг-бүлелерге Тыва Республиканың Юстиция, Күш-ажыл болгаш Көдээ ажыл-агый яамыларындан, Дээди Хуралдан төлээлер база ХБАБ-тың ажылдакчылары Наадым-биле байыр чедиргеш, хүндүлел бижиктерни болгаш белектерни сөңнээн.
Байырлалдың маадырлары шуптузу ынакшылдың болгаш шынчы чоруктуң үлегерин көргүзүп чоруур, ажы-төлүн төлептиг кижилер кылдыр кижизидип өстүрген ажыл-ишчи малчын өг-бүлелер-дир.
«Даш кудазын» демдеглеп турар өг-бүле — Тес-Хемниң Берт-Даг сумузундан Кызыл-оол Кыстай-оолович биле Сентябрина Сан-Хөөевна Көк-оолдар. Олар кады чурттааш, бо чылын 34 чыл бооп турар. Малчын өг-бүле 3 ажы-төлүн ажылгыр-кежээ, төлептиг кижилер кылдыр кижизидип өстүрген. Сентябрина Сан-Хөөевна мал ажылы-биле чергелештир Берт-Даг сумузунуң фельдшер-акушер пунктузунда хөй чылдар дургузунда ажылдап чоруур. Кызыл-оол Кыстай-оолович кожууннуң мал ажыл-агыйының хөгжүлдезинге үлүг-хуузун киириштирип чоруур салгал дамчаан малчын. Ажылгыр-кежээ өг-бүле чаңгыс чер чурттугларының хүндүткелин чаалап алган, аныяк-өскенге үлегерин көргүзүп чоруур.
Чеди-Хөл кожуундан ажыл-ишчи малчыннар Геннадий Бак-Көкович биле Ульяна Каң-ооловна Ондарларның өг-бүлези 37 чыл эгин кожа чурттааш, «Муслин кудазын» демдеглеп турарлар. Олар С.К.-Х. Тока аттыг төрээн совхозунга малчыннап эгелээннер. Ондарларның өг-бүлези «Кужур-Бажы» көдээ ажыл-агый бүдүрүлге кооперативин тургузуп алгаш, шээр малды 1000 баш, бода малды 200 баш, чылгыны 500 баш чедир тудуп турган. Амгы үеде олар Чеди-Хөлдүң Кужур-Бажы деп черде мал-маганын өстүрүп чоруур. Малчын өг-бүлениң 5 ажы-төлү, 18 уйнуу ада-иезиниң ажыл-агыйын уламчылап, улаштыр база боттарының салгалдарынга, ажы-төлүнге дамчыдып бээр сорулгалыг ажылдап чоруурлар.
Тес-Хемниң О-Шынаадан Сергей Кыргысович биле Татьяна Түлүшовна Базырлар «Кашемир кудага» төлептиг болганнар, ол 47 чыл эп-найыралдыг, быжыг чуртталганың бадыткалы болган. Оларның ажылчын базымы О-Шынаа совхозтан эгелээн. Тургустунгаш чаа-ла 5 чыл болган О-Шынаа совхозче көдээ ажыл-агый талазы-биле дооскан аныяк специалистерни томуйлап чоруткан. Базырларның өг-бүлези 4 кыстыг, 2 оолдуг. Бир оглу амгы үеде тускай шериг операциязында шериг албан хүлээлгезин эрттирип турар. Малчыннар ажы-төлүн шуптузун эртем-билиглиг, төлептиг кижилер кылдыр кижизидип өстүргеннер. Базырларның өг-бүлези бүгү назынында О-Шынаа совхозка ажылдааш, амгы үеде Самагалдай девискээринде мал-маган өстүрүп, чурттап чоруурлар.
Байырлалдың киржикчилериниң аразында эң-не улуг назылыг хоочуннар Бай-Тайга кожуундан келген. Маадыр-оол Амыр-Сатович биле Бира Дашовна Хертектер 60 чыл кады чурттааш, «Бриллиант кудазы-биле» чонун өөрткен. Хоочуннар алдан чыл бурунгаар 1965 чылдың июль 13-те бадылашканнар. Оларның 6 ажы-төлүнүң ажы-төлү 18, уйнуктарының ажы-төлү 12 четкен. Хертектерниң өг-бүлези Бай-Тайга кожууннуң хөй-ниити амыдыралының идепкейжилери, кожууннуң социал-экономиктиг хөгжүлдезинге киирген үлүг-хуузу улуг. 1993 чылдан тура, 30 чыл дургузунда, дузалал ажыл-агыйын чорудуп келгеннер. «Халыыр-Даш» деп арат ажыл-агыйын хөгжүдүп, чедиишкинниг чорудуп келген түңнелинде ам ону улуг оглу Шолбан-оол Маадыр-оолович биле хеймер кызы Айлаң Маадыр-ооловна ада-иезиниң ажыл-агыйын хүлээнип алгаш, чедиишкинниг ажылдап турарлар. Олар шээр, бода база чылгы малдан аңгыда, сула болгаш мал чеми культураларын тарыыр ажылды база чорудуп турар. Бо хүнде оларның ажыл-агыйында 300 баш шээр, 70 баш бода, 50 баш чылгы мал бар.
Бо ажыл-ишчи малчын өг-бүлелер хөй чылдарда эп-найыралдыг, быжыг, чедиишкинниг амыдыралының бадыткалы кылдыр катап база бадылаашкын документизинге аттарын салганнар. Оларга ажы-төлү, дөргүл-төрелдери байыр чедирип, боодал чечектерни сөңнеп, тураскаалдыг чурукка тырттырышкаш тарааннар.
Алдынай СОЯН.
Аян-кыс ЧАМЗЫРАЙНЫҢ тырттырган чуруктары.
“Шын” №28 2025 чылдың июль 24
