Тыва чечен чогаал бодунуң баштайгы арыннарындан эгелээш, ленинчи теманы чырыда берген. Ук тема тыва чогаалга делгереңгейи-биле ажыттынар-даа, бижиттинер-даа ужурлуг турган… Азы улам тодарадыр чугаалаар болза, Ленин делегейге бирги социалистиг күрүнени тургускан, ниитилел тургузуунга чаа арынны ажыткан болганда, тыва чечен чогаал ону оюп эртпес-даа турган. Ленинчи идеяларның оруу-биле Тыва күрүне эрги феодалдыг тургузугдан уштунуп, социалистиг орукче, сайзыралче кирген болганда, ук маадыр болгаш улуг баштыңчы литературага кол овур-хевир апарганы-даа ол.
Ужунайдан харап көөрге,
Угулзалыг Тыва чурту.
Улус-чонну каттыштырган
Улуг башкы Ленинни!
Бо дээрге ол үеде эң-не делгерээн улустуң ырларының бирээзиниң одуруглары-дыр. Тыва чурту болгаш Ленин – чоннуң сеткилинге эң-не чоок овур-хевирлер, ынчангаш оларның кайызынга-даа күштүг идегелин, бүзүрелин чон шак ынчаар илередип чораан. Ооң-биле чергелештир Ленинниң ачы-хавыяазын тода сөглеп турар.
Ленинни ооң удурланыкчылары болур чамдык кижилер хаанны дүжүлгезинден дүжүр октаан үүлгедикчи деп санап турар, а эрге чок, кулдандырып чораан чон Ленинниң ачызында Черни, Хосталганы, Эрге-чагырганы бодунда алган. Ол дугайында улус-чон бодунуң чогаадыында айтып, четтиргенин болгаш өөрүшкүзүн сеткилинден үндүр ырлажып турганы ол:
Эгиир шагда эрге-ле чок
Эдиледип чораан тыва.
Эдилелден чарып алган
Энерелдиг Ленин башкы!
Ленинниң ачы-хавыяазын бо одуругларда артык сөс, тайылбыр чокка долу берип каан.
«Очалаңдан кедилерин» деп тыва улустуң сураглыг ырызында база ол чергелиг бодал уламчылап чыдар. Мында «орус арат» деп бижээн-даа болза, ооң артында Ленинниң овур-хевири, ооң өндүр идеялары бар дээрзин ожаап каары берге эвес.
Очалаңдан хосталырын
Орус арат айтып берген.
Октябрьның хувискаалын
Ол-ла черге делгереткен.
Ленин – кижи төрелгетенниң төөгүзүнде эң-не дээди, эң-не шылгараңгай болгаш делгереңгей баштыңчы. Ооң чаагай сеткилдиг чаартыкчы үзел-бодалдары, ажыл-херээ Тываның амыдыралынга, төөгүзүнге база дорт салдарлыг болуп, улуг исти арттырган. Ол дугайында улустуң ырларындан аңгыда, тыва чогаалчылар элээн делгереңгейи-биле көргүскен. Ооң бир чижээ Сергей Пюрбюнүң «Өлүмү чок күш» деп шүлүүнде одуруглар херечилеп чыдар:
Дүпчок, караңгы тамаа хоругдаткан,
Түрег, хинчекке мөңге кинчилеткен
Аштаан кулдуң – арат чоннуң
Амызын ап, бектен салып, хостаткан
Ленин – буянныгларның буянныы,
Ленин – дээдилерниң дээдизи…
Демиселдиң тугу болган
Тендиш дивес, өлүмү чок күш болган
Ленин – тиилелгениң хей-аъды,
Ленин – мергеннерниң мергени…
Шак бо шүлүк-биле Степан Сарыг-оолдуң «Ленинге», «Улуг башкым», Олег Сувакпиттиң «Марстың аян-чорукчузу» деп шүлүктери үн алчып чыдар, ол чергелиг үзел-бодалдарлыг дөлем талаларлыг.
Сергей Пюрбюнүң одуруглары-биле Байкара Хөвеңмейниң «Дириглерден артык дириг» деп шүлүү база-ла дөмейлешкек. Ленинниң ажыл-херээ бо шүлүкте дорт илереттинген.
Эрги езу дөзү турлуп,
Чаа езу тыптып турда –
Эрге-шөлээ, аас-кежиин
Чаалап алыр демиселге
Ленин бисти баштап киирген.
Бо-ла бодалды Степан Сарыг-оол «Эрге-шөлээ» деп шүлүүнде база бодунуу-биле илереткен. Бо чогаалды автор чоннуң аас чогаалынга чоок кылдыр бижээн. Хевири-даа, аян-сырыны-даа улустуң ырлары дег.
Үлегерни быжып турар
Үлетпүрчин улус чонну,
Үттеп, айтып, сургап берген
Үжүүр мерген Ленинни…
Тыва чечен чогаалдың эгелекчилериниң аразындан Ленинниң ачы-хавыяазын биживээн, ону алдаржытпаан чогаалчы барык чок. Бир-ле дугаарында, тыва чогаалчылар Ленин оларга кымыл дээрзин тода бадыткап бижээн. Сергей Пюрбю «Маадырларның маадыры, дээдилерниң дээдизи», Степан Сарыг-оол «Ийи караам чырыткызы, дыңнаар кулаам», Байкара Хөвеңмей «Дириглерден артык дириг», Олег Сувакпит «Ленин чокта чуртталгам чок, агаарым чок», Юрий Кюнзегеш «Ленин-башкы – чырык хүнүм», Кызыл-Эник Кудажы «Тиилеттирбес тугувус ол» деп тодарадыышкыннарны берген. Шак бо одуруглар Ленин тыва чонга кым болуп турар дээрзин сөглеп бээр.
Кандыг-даа шылгараңгай кижилерниң ниитилелге туружун төөгү боду шынныы-биле тодарадып эккээр. Ол орта ооң чырык черге кылып чораан, бүдүрүп каан ажыл-херектери улам көскү апаар. Амгы шагның үе-чадазында эң-не өндүр чаартыкчы, улуг шылгараңгай ажыл-херектерни чогуткан кижи – Ленин. Ооң ады – диптер санай делгереңгей. Ооң ады – кандыг-даа язы-сөөк кижилерге очулга чокка билдингир.
Тыва чечен чогаалда Олег Сувакпиттиң «Ленин ады» деп шүлүк чүгле Тываның девискээри-биле кызыгаарланмаан, делгем географиялыг чогаал болур. Тыва шүлүкчү делегейде карачал чонга Ленинниң төөгүлүг өндүр улуун айтып тура, Кения, Мали, Сальвадор, Мексика чурттарының бөдүүн чонунуң амыдыралын мергени-биле көргүзүп каан. Мында делегейниң карачал чонунуң чаңгыс-ла идегели Ленин болуп турарын тодаргайлаан.
Кара чаңгыс очулга чок билдинип кээр,
Карачал чон угаанынче шынны тарып,
Караңгының шолбаны дег кыптып келир
Хайыралыг эргим ат бар – Ленин ол-дур.
…Кения чурттуг бижик билбес диленчи кул
«Кегээрелдиг Ленин» дээш чырыш кынныр.
Мали черниң шынчы оглу мону сөглээр:
«Башкы Ленин биске номнал айтып турар».
…Салвадорнуң тараачыны дерин чоткаш,
«Салымывыс Ленин-биле тудуш» деп каар.
Мексиканың бедик дагда кадарчызы
«Мени Ленин хостап аар» деп ырлап чоруур…
Ленинниң соруу кижи бүрүзүн хей-аът киирип чораан. Төөгүнүң арыннарындан улуг казах акын Джамбул бодунуң домбразынга Ленинни мактап, йөрээп ырлап чораанын билир бис. Фашистерниң бажыңнап өлүрүп кааны Эрнст Тельманның аксы-сөзүнден Ленинниң ады база дүшпейн турганын төөгү биске сөглеп берген. Кыдаттың баштыңчызы Мао Цзедун, Индияның Махатма Ганди, Вьетнамның Хошимин олар база-ла Ленинниң өөредии-биле, ооң өндүр үзел-бодалдары-биле чалгынналып, боттарының чонун хосталганың, депшилгениң шын оруунче углап чорааннар. Бүгү делегейниң чонунуң эп-сеткил каттыштырылгазынга Ленинниң ачы-хавыяазы улуг дээрзин бо бүгүден көрүп болур. Ол бодалды Олег Сувакпит «Марстың аян-чорукчузу» деп шүлүүнде мергежилдии-биле сииреш бижип каан.
…Делегейде аңгы диптер чону катчып,
Демниг, эптиг – чаңгыс бүле болганы-даа,
…Улуг башкы Ленинниң ачызы-дыр.
Хиндиктиг дээр делгемнерин шиңгээткени
Талыгырда шолбаннарның диптер болуп,
Талажылга оруктарын тургусканы –
Башкы Ленин кегээлиниң ачызы-дыр.
Ленинниң соруу, өөредилгези – чечен чогаалда кол чырыттынган. Байкара Хөвеңмей «Илеретпес арга чок-тур» деп шүлүүнде «Ленинниң өөредииниң херелинден Мээң черим мөңге шагда чырый берген» дээн бодалын илередип, Ленинниң өөредии, соруу алыс-ла кандыг-кандыг чаартылгаларны кылып каанын чылыы-биле сөглеп турар.
…Саян, Таңдым бедиин орта үнүп келдим:
Ильичиниң бодалдары ында-мында:
Сайзыралда, чогаадыгда, ажыл-иште
Иле тода көстүп туру, өөрүнчүүн!
Төрээн черим эң-не чараш чечектери
Ленинчи туктуң дөжээн шимеп каастаар.
Төрелдешкен мээң чонум чүректери
Ленинни мөңге шагда алгап, йөрээр.
Бо шүлүк чили чоннуң улуг чогаалчызы Павло Неруданың «Ленинге йөрээлдер» деп чогаалынга бодалы, үзел-тыныжы-биле кончуг чоок. Павло Неруда Ленинчи чаартылгаларны көөрүнүң өөрүнчүүн деп бижип тура, «Хлеб болгаш идегел дээш Четтирдим!» деп сөстер-биле төндүрер. Шак-ла мындыг чергелешкен бодалдарны өске-даа чурттарның, кандыг-даа язы-сөөк чогаалчыларның шүлүктеринден хөйнү көрүп болур. Ол чүл дээрге тыва лениниана делегей ленинианазындан тудак чок деңге хөгжүп, ооң-биле үн алчып турарында.
Тыва чогаалчылар ленинчи теманы чырыдып тура, улуг хемчээлдиг бүдүн-бүдүн шүлүглелдерни, балладаларны бижигилээн. Сергей Пюрбюнүң «Үем болгаш үе-чергем дугайында», Степан Сарыг-оолдуң «Кезээде Ильич-биле кады», Виктор Сагаан-оолдуң «Ленин болгаш ава» болгаш өске-даа чогаалдар бар. Ол дээрге кыска шүлүк чогаалында бодалдардан ужугуп, улам ханы боданыышкыннарын, философчу көрүжүн делгеми-биле ажыдып кирипкенин херечилеп турар.
Ленин база ленинчи бурунгаар үзел-бодалдар Чаа Тывага, чаарттынган черге эң-не көскү апарганын, Ленин тыва амыдыралга кол черни ээлеп турарын хөй-хөй одуругларда сииреш бижээн: «Өрү тыртып, мени баштаан – Өршээлдиг күш – Улуг башкым» (Ст. Сарыг-оол), «Ленин чокта, келир үем чырыы-даа чок, Ленин чокта, чуртталгам чок, агаарым чок!» (О. Сувакпит).
Тыва чечен чогаалда Ленин темазы мөңге темаларның бирээзи болуп кезээде артар. Тыва лениниана – бистиң дириг төөгүвүстү херечилеп турар. Ону чогаалчы Монгуш Кенин-Лопсан бодунуң «Ийи чадыр» деп шүлүүнде мынчаар бижип каан:
Номналыңар Тыва чуртум чырыткылаан,
Номналыңар тыва мени шыдал киирген.
Сайлыкмаа Комбу. #Шын