МӨҢГҮН БИЛЗЕК

Монгуш КӨЖЕЛДЕЙ
Чечектигге чай кидин түлүк турган. Ада-иези чайлагга үнүп келгениниң соонда, каш хонганда, Дажы база чедип келген. Малчын ирей-кадайга чаңгыс оглу ортумак школа дооскаш, чедип кээрге, тоол-домакта чүве дег, өөрүнчүг болган. Авазы дүвүреп үнген:

— Шымда, Калзаң, хой кайы хире ырак чор. Дажы чедип келди. Оглумга белеткеп алганывыс кара баштыг ак иртти бооп бээр-дир. Ам каш хонгаш, шериг баар үе чедип келир. Оол хандан чип, дыштанып алзын.
Дажы чүктеп алгаш, келген сумказын дөрде аптара кырынга салып кааш, ада-иези-биле кыска мендилешкеш, таваар чугаалаан:

— Дыка дүвүревеңер, авай. Хүннүң изии кончуг-дур. Ынчаш кежээ, сериидей бергенде, болгай аан.

Дажының авазы далаш-биле ожук-пашта-ла барган. Аъш-чем кылып тура, оглундан айтырган:

— Шылгалдаларың эки дужаадың бе, оглум? Чайлагже үнерде, кымның машиназынга таваржы бердиң? Фермадан тура кылаштадың бе?
Ачазы дүште чок, узадыр өстүрүп алган сегел салын суйбап каап, дөрде ийленип алгаш чыткан боду ковайып келгеш, маскактанып олуруп алгаш, даңзазын тип кывыскаш, бургурадыр таакпылавышаан, оглунче караан имирерти хүлүмзүрүп олурган.

Оол авазынга кысказы-биле харыылаан:

— Шуут-ла кежиг аксынга чедир колхоз даргазының чиик машиназы-биле келдим. Бо чылын оът-сигенниң чаагайын аа. Суурга турган кижи маңаа чедип кээрге, агаарының чаагайын. Чечектиг-Хем эрээн-шокар апарган-дыр. Колхоз даргазы чылгычылар аалынче чоктай берди. Силерни мен чаңгыс өг деп бодадым. Чаныңарда кымның өө боор, ачай?

— Кожавыс колхозтуң малчыннары-дыр ийин. Өшкү кадарып турар улус. Ол колхоз тургустунардан бээр-ле, мал ажылынга чораан, бис ышкаш, бежен хар ажа берген хоочуннар-дыр ийин, оол. Эр кижи шериг чоруур апаар болгай. Оон эрткен чүве чок. Албан оруу ак, эрте дээре эрттирип алганы дээре. Cyypгa туруңда, шериг келдириишкини келди бе, оглум? — деп, Калзаң таваар айтырган.

— Ол-даа ажырбас, ачай. Бүгү документилерим белен. Бөгүн кажыл, адырам, чеди айның дөрт апарган болгай. Сес айның эгезинде чоруур мен. Бистиң класстың оолдарындан үш кижи деңге чоруур бис.

— Шын-дыр, оглум. Ам он тостапкан болгай сен. Чамдык оолдар ынчап-мынчап чылдагааннап тургаш, чээрби хар ажа бергеш-даа, чоруп турар. Ол хей чүве. Чүү-даа чүвени үезинде эрттиргени дээре.

— Мен-даа белен мен, ачай. Чаңгыс ай болгаш, шеригже хаптар бис.

— Моон кады чоруур оолдар база бар. Ол доруун болган-дыр, оглум. Чайлагга кезек када дыштанып ал. Бис сен келгижеңге, хоювус-биле мынчап олурар бис. Ооң соонда та өөренир, та өгленир кижи сен. Ооңну бодуң-на билир сен ыйнаан — деп, авазы чемин салбышаан, сагыш човап чугааланган.

Даартазында Дажы хой кадарып, Чечектигниң делгемнерин улам магадап көрген. Ийи талазында ногаан каъттар-биле хаажыланган делгем одар кайгамчык чараш көзүлген. Кожазында өгнүң өшкүлери каъттан бады келген. Оларның соондан ак-көк платьелиг, кызыл аржыылдыг уруг, туруг кырлаан чуңма дег, чииги-биле маңнап баткаш, Дажы-биле дужаажып келген. Бир кодан хой-даа, кожазының ак ааржы өшкүзү-даа деңге бадып, өглер кедезинде шет иштинде девээже кире берген. Дажы кадарчы уругнуң чанынга чоокшулап келген. Олар пөрүксүмээр мендилешкеш, өглеринче чоокшулай базыпканнар.
Шээр малдың кежээки одарын аалдың өске талазында, кезек-кезек ногаан шеттерлиг каъттарже кадарар турган. Кончуг изигде мал өдекке дыштанып чыдар. Кежээки сериинде дыка орайтадыр кадара кааптар. Ынчан малдың семириири, күш кирери болза-даа кедергей.
Бир эртен оттуп кээрге, Дажының ачазы оолга ээлдек чугаалаан:

— Бөгүн кожавыстың өшкүзүн база кады кадарып хүнзе шүве, оол. Ирей-кадай уруу-биле кады суур киргеш, ооң соонда кожуун төвү четкеш кээр чоруктуг улус-тур.

— Ийе, кадаргай мен аан.

— Мен Чыраалыг-Адыр чоктааш, кежээликтей кээр боор мен, оглум. Чайгы одарга доктаай берген хой, өшкү ыраар эвес.

— Ийе, кадарып хүнзээр мен. Ол дугайын улуг сагыш салбаңар. Меңээ харын солун болур.

Дажы кожазы аалдың өшкүзүн база кады кадарып хүнзээн. Даартазында, хоорай кирип чораан, ирей-кадай чедип келгеннер. А Дарый келбээн. Ирей-кадайның уруунуң ады Дарый деп чүвени Дажы келгеш, чоокта чаа билип алган. Ол Кызылдың эмчи училищезинде өөренип турар уруг болган. Каш хонганда, Дарыйы чедип келген. Хүннер эртип турган. Чеди айның төнчүледи тайгага эртен-кежээ сериини кончуг апар чыткан.

Кызыл-кызыл чалымнарлыг ногаан каъттар, кежээки одардан хой, өшкү шуужупкан. Оларның соо-биле Дарый болгаш Дажы оожум бадып органнар. Дарый мурнап чоруп олурган. Дажы ооң coo-биле. Уругже дыңзыг эвес үн-биле кыйгы салган:
— Дарый, а Дарый! Мени мана!

Уруг серте чок баштактанган:
— Меңээ чедип шыдаар болзуңза, чедип кел даан!
Оол уругже маңнап бадыпкан. Уруг дезипкен. Оол ооң сыр соондан четкеш, ооң чиңге белинден куспактапкан. Уруг шын сеткили-биле оолдуң холун аартыр дажыпкаш, шыңгыы:

— Ынчап тениве! — дээрге, оол биче када эгени хона берген. Ол чүнү-даа чугаалаар аайын тыппайн барган.

Дарый мурнап маңнап баткаш, ширээ ышкаш калбак хаяларның эң эптиинге сандайланып алгаш, оолду манап олурган. Дажы аңаа чоокшулап келгеш, кысты оваарымчалыг көрген. Кежээки хүн ам-даа Чуңмалыг сыннарының баштарында алдынналдыр хып турган. Дарый чоон кара чажын чаңгыс кылдыр өрээш, хөрээнче салып бадырыпкан, изирниккенинден чаактары кыза берген, шилгедек мага-боду улам аян кирген олурган. Дүрген маңнаанындан кыстың бедик хөрээ өгдеңейнип, оолче көргеш, хүлүмзүрээн. Чүгле ынчан Дарыйның эът-ханының бодунга таарышканын, чазадак чаагайын, кырлаң думчуунуң кырында ине үдү хире хензиг мең барын эскерген. Ооң бедик хөрээ болгаш чазадак чаяазы кандыг-ла-бир ховар бүдүмелден шуткуп каан дег чаагай көзүлген. Ажып бар чыдар кызыл-хүнде олуй-солуй каап алган буттары согун дег дорт болган.

Дажы Дарыйның чанынга келгеш, ооң чараш-чаагайын магадап ханмаан. Олар кожа олуруп алганнар. Дажы холдарын кыстың мага-бодунче чоокшуладырындан кызыдыр дидинмээн.

— Шеригже кажан чоруур сен, Дажы?
— Августуң үште.
— Ам каш хонук артканы ол? — Адырам, бөгүн 1964 чылдың чеди айның чээрбиниң хүнү. Ам таптыг-ла он дөрт хонук арткан-дыр.
— Чоруур үең чоокшулаан-дыр. Ам-даа эки дыштанып ал.
— Менде дыштаныр чүү боор. Огулуг ажыл кылып турган эвес мен, дуңмам.
— Дуңмам деп чүңүл? Сен харын менден биче эвес сен бе?
— Чок-чок, Дарый. Майда-ла он тос харлапкан мен.
— Мен удавас он тостаар мен.
— Кажан?
— Канчаарың ол?
— Бир эвес чажыт эвес чүве болза, чугаалап бээрин улуу-биле дилеп тур мен.
— Кыс кижиниң харын айтырбас дээр ийик чоп?
— Ол база шын, ынчалза-даа мен анаа эш хуузу-биле билип алыксап тур мен.
(Уланчылыг).
“Шын” №14 2024 чылдың февраль 24