(Төнчүзү. Эгези № № 14, 16 "Шында").
Арагалаар чорук-биле демиселди күштелдирип, ооң дазылындан тура тыртар чорукту амыдыралга боттандырып эгелээн соонда, байдал мырыңай өскерилген. Дажының ажылдап турар районунда кайгамчык өскерилге болганын ол магадап ханмаан. Мооң мурнунда эрге-шөлээзин казыдып шиидер чорук хүннүң чыгыы үзүлбейн турган болза, ам каш катап кызырылган. Ол чорук ооң сеткилинге аажок таарышкан. Ажылдаарга, улам чиик болгаш солун апар чыдары тодаргай. Херек эвээжээрге, ооң сайгарылгазы, шииткел кылыры, улам ханылап, маңаа чоннуң калбак хөй-ниитизин киириштирер чорук улам калбарган. Шииткел чорудулгазын ооң үүлгеттинген черинге сайгарып, аңаа масса чонну калбаа-биле киириштирип эгелээн. Ынчан ялалакчы болгаш шииткекчи чон боду болуп, херек үүлгедирин баш удур болдурбазының ажыктыг аргазын тургускан. Чамдыкта Дажы Калзаңович шаанга киир могап турупкан-даа кээр.
Ээлчеглиг суд чорудулгазынга шеригден чаа халажып келген аныяк оолдуң херээн көөр апарган. Ол адазын эттеп, чиик кемдээшкинге таварыштырган деп буруудаттырган. Бо херекти Дажы Калзаңович бир ай бурунгаар алган. Ында онза нарын чүве чок, будулгаазын безин таварышпас хире бөдүүн херек болган. Оол адазын эттээн. Ол эмчиге элээн чыткаш, үнүп келген. Ында коштунган бүгү документилерни болгаш херечилерниң бадыткап турарын езугаар алырга, оол үш чыл чедир хосталгазын казыдып шииттирип болур, азы ийи-бир чыл шенелде, хуусаага шииттиргеш, азы айыткан түңге торгаткаш, хосталып, ажылдап азы өөренип чоруп болурунуң магадылалы хоойлу езугаар бар болуп турар. Дажы Калзаңович херек-биле хандыр таныжып көрген. Мооң мурнунда таваржып турган будулгаазынныг нарын херектерге көөрде, бөдүүн болган. Бүгү херектиг бижик документилер чыгдынган. Буруудаттырып турар оол, биче када хоругдалга чыткаш, хол үжүүнде: суд шиитпири үнгүже чедир хостуг чоруп турар болган.
Чеди айның үженни бо херекти көөр хүн кылдыр районнуң улус судунуң графигинде киирген. Бо херекти көөр хүн Дажы Калзаңович ажылдаар черинге эрте келген. Судтуң эгелээринге чедир ам-даа ийи шак ажыг үе бар. Ооң сагыжынга анчыг бодалдар кирген. Шаанда ындыг-даа эвес боор. Кым адазынга хол чедип чораан боор. Бо оол адазын чиик кемдээшкинге таварыштырган. Кичээнгейлиг номчуп олурарга, адазында база буруу чок эвес болган. Ол эзирип алгаш, оглун, өөнүң иштин ол-бо сөглеп, шорлуп турда, оол шыдажып чадап кааш, адазын чудуруу-биле ойтур үстүрүптерге, оозу ойта барып дүшкеш, бажың чылыдар батареяга куйгазын чара үзүп алган. Харын-даа чүгээр болган-дыр деп, ол боданган. Эзирик кижи оон күштүг ойта кээп ушкаш, баш сөөгүн кемдеткеш, өлүмге таваржып болур турган. Ынчан база шончактыг багай херек болур турган ийик. Адазы арага ижип алгаш, өг-бүлеге аас-дыл үндүрүп турда, бо херек болу берген. Бир эвес адазы хоочураан, эттинмес арагачы кижи чүве болза, ону база амдажыткан херек чок. Бо бүгүнү чаңгыс шииткекчи шиитпирлеп шыдавас. Ону суд хуралының чорудулгазында долу көрүп, кымның кандыызы тодарап болур.
Ооң кадында Дажы Калзаңовичиниң чаңгыс-даа херек чымчак шиитпес, ханы сайгаргаш, чогуур бурууну онаар ат-алдары районда нептерей берген турган. Ынчангаш херек кылган кижилерниң дөргүл-төрели, ха-дуңмазы, хомудакчылар болгаш негекчилер Дажы Калзаңович бичии-даа херек халас ытпас, буруулугларның өл өзээнге чедер кижи деп улус чугаалажыр турган. Херекти көөр суд чорудулгазынга киржир кижилер кээп эгелээн. Чамдык херечилер-даа чедип келгилээн. Дажы Калзаңович бодунуң ажылдаар кабинединге олурган. Ол ам көөр дээн херээн тода номчуп алгаш, чааскаан боданып олурган. Ол үеде аңаа суд секретары уруг кире халып келгеш:
— Дажы Калзаңович, судтаттырар деп турар оолдуң авазы ужуражырын негеп, дилеп тур — деп чугаалаан.
— Ам хоржок, суд соонда ужуражып болур — деп, дыңнадып көөрүн Дажы секретарьдан дамчыткан. Секретарь үне бергеш, элээн болганда катап келгеш, база катап дыңнаткан:
— Буруудаттырып турар оолдуң иези ыяап-ла ужуражырын, чүгле силерге чаңгыс сөс чугаалап каарын дилеп тур – деп дамчыткан.
Дажы арнын адыжы-биле суйбавышаан, тура чок харыылаан:
— Че, киириптиңерем, чүнү негеп турар хамааты боор.
Бичии болганда, дөртен хар иштинде, ам-даа аныяк хевээр, шилгедек сынныг, аажок силиг херээжен кирип келген. Дажы Калзаңович-биле дидим эвес мендилешкен. Дажы Калзаңович:
— Олуруңар — деп чалааш, ооң арнынче топтап көрген. Ону бир-ле черге көрген ышкаш болган. Ынчалза-даа ол мурнунда салып каан саазыннарынче көрбүшаан, кирип келген кижиниң чүнү чугаалаар дээнин манай аарак, саазында чүве бижип олурган.
— Мен силерге шаптык катпас мен. Каш-ла сөс дамчыдайн. Өг-бүле талазы-биле таарымча чок чурттап чоруур кижи мен. Бодум район эмнелгезиниң улуг эмчизиниң дузалакчызында чоокта чаа келдим. Черле бо чурттуг улус бис. Үр үеде өске районга ажылдап чорааш, чоокта чаа келгенивис бо. Чаңгыс оглум шеригден чоокта чаа халажып келгеш, мындыг херекте онаажы берди. Соңгу адазының халалыы кончуг, боду буруулуг болган чүве. Мени эттей бээрге, болушкаш, ойтур идиптерге, бажының куйгазын чара ужуп алды. Оон-на бо херекти көдүрүп үндүргени ол чүве. Оглум томаанныг кижи. Школаны база мөңгүн медаль-биле дооскан. Ам Москваже өөренип чоруур дээн кижи. Бо херек аңаа шаптык болуп, ооң амыдыралынга доктар болур дей берди. Мону шын сайгарып бээрин диледим. Суд мурнунда бо бижикти номчуп көөрүн диледим – дээш, кирип келген аянныг херээжен Дажы Калзаңовичиниң баарынга бижик салып кааш, карааның чажын чодуп үне берген.
Дажы Калзаңович чүнүң-даа ужурун тыппайн, бижикти барып тудуп алган. Ооң иштинден бир-ле чүве уштунуп барып дүшкеш, стол кырынга ток дээш кээп дүшкен. Бижикти номчуп көрген. Ында мынча деп бижээн болган:
«Мээң чаңгыс оглум куруг черге өске орукче кирер дей берди. Кырган ада-иезиниң адынга өскен чүве. Мээң кара чаңгыс күзелим — ону эки кижи кылып каары. Кырганнарывыс шагда-ла чок. Ажыы-биле чугаалаарга, сени дыка хөй чылдар иштинде, кижиге барбайн, манап чораан мен. Чечектиг бажынга чугаалаан чугааңга, даңгыраглаан сөзүңге ээ болбайн барган сен. Сен шериг чоруй барганың соонда, дараазында чылын божуп алган оглум ол-дур. Сеңээ чаннып тейлээр дээш эвес, чүгле оглумну бодааш, мону бижидим. Ол үеде чүве билбес чаш болгаш, сээң чаңгыс хүннүң, чаңгыс айның таалалын бодаар дээниңни эскербейн, бүзүрепкен мен. Ол мээң чазыым болган. Ам аңаа хомудавас мен. Ынча чылдар иштинде сээң хоозун чугааңга бүзүреп чорааным ол-дур. Ам оон бээр чеже чылдар эрткенин бодуң билир сен. Сен-даа оолдуг, кыстыг сен, амыдыралды шын үнелеп билир херек. Мен база чаш оглумну ада-иемге каапкаш, эртем-билиг чедип алыр дээш, өөренип шаг болган мен. Эмчиниң дээди эртемин Москвага чедип алдым. Сен ынча чылдар иштинде менче чаңгыс-даа көрүнмээн сен. Чүгле оглум сен ышкаш ийи арынныг кижи болу бээринден коргар-дыр мен. Ол сен ышкаш ийи арынныг кижи болбас ужурлуг. Оон ыңай сенден чүнү-даа күзевес мен. Дарый».
Дажы Калзаңовичиниң мурнунда авазының мөңгүн билзээ бо чыткан. Ол ону тудуп алган. Авазының мөңгүн билзээ. Дажының арны агарып келген. Иштинде аяар сымыранган: «Чечектиг... Дарый... Чайлаг... Чайлаг... Авамның мөңгүн билзээ». Дажы Калзаңович ыыт чок олурган. Бичии болгаш, суд эгелээр ужурлуг.
«Мынча чылдар иштинде оларны эскербейн чорааным ол-дур. База херек үүлгедиишкини ол-дур. Дарыйның бүгү чуртталгазын мен будап кааным ол-дур». Аар бодалдар-биле Дажы Калзаңович суд чорудар залга кирип келген. Судтаттырыкчының сандайында милицияның сержантызы аныяк оол база бир оолду олурарын негеп турган. Узун сынныг, аажок кара баштыг, кара карактарлыг оол сержантының чанында чедип келген турган. Херээн көөр деп турар оол ол болган. Дажы Калзаңович ол оолду бичии када чүгүртү көре каапкан. Чээрби ийи чыл бурунгаар Дажы кандыг турган ийик, шак-ла ындыг оол Дажы Калзаңовичиже томаанныг болгаш буруузунган карактары-биле көрнүп келген.
Монгуш КӨЖЕЛДЕЙ.
Чурукту интернеттен алган.
“Шын” №18 2024 чылдың март 9