Чоокта чаа ноябрь эгезинде Национал хөгжүм-шии театрынга делгелге болган. Аңаа республиканың барык бүгү кожууннарындан ус-шеверлер чыглып, даштан, сөөктен, ыяштан, хөмден, демирден, алгы-кештен, дүктен дээш өске-даа материалдардан хол-биле кылган ажылдарын делгээн. Чүнү чок дээр... Ол-ла делгээн чүүлдер аразындан карак ужу-биле шывыраш кылдыр көрүптерге-ле, кичээнгейни дораан хаара туда бээр, кандыг-даа садыгларда сатпайн турар мөңгүнден чараш чүүлдер кылып турар мастер дугайында бөгүн номчукчуларга таныштырар-дыр бис. Алдын, мөңгүнден янзы-бүрү чүүлдер кылып чоруур мастер, ак дарганның адын Айбес Сергеевич Өлчей дээр.
Бо дарганның ады-сураа чон аразында шагда-ла билдингир апарган-даа болза, бодунуң дугайында хөй чүве чугаалаксавас кижи болду. Ынчалза-даа “Шын” солуннуң аалчызы болурунче чалаарывыска, ойталавады. Ам, аравыста болган чугааны номчукчуларга бараалгаттывыс:
– Бодум Барыын-Хемчик кожууннуң Барлык суурга төрүттүнген мен. Ачамны Сергей Хомушкуевич Өлчей дээр, чурукчу чораан кижи. Бо хүнде аравыста чок. Ол Кызылдың уран чүүл училищезиниң чурулга салбырын дооскаш, Барыын-Хемчиктиң культура килдизиниң чурукчу-каастакчызы кылдыр ажылдап чораан. Авамны Маргарита Владимировна Өлчей дээр, уруглар садынга бүгү назынында кижизидикчи башкылааш, хүндүлүг дыштанылгаже үнген. Ам 68 харлаар. Өг-бүледе шупту 5 ажы-төлүнүң ийи дугаары, 44 харлыг мен. Улуг угбам бар. Менден бичии кыс дуңмам өг-бүлези-биле боттарының хууда ажыл-агыйын чогудуп ажылдап чоруурлар. Оон бичиизи бо хүнде аравыста чогу хомуданчыг. А хеймер эр дуңмам Кызылда ол чарыкта школада башкылап турар кижи. Боду спортчу.
Өг-бүлелиг мен. Кады чурттап чоруур эжим Аржаана Хеймер-ооловна Өлчей Кызылдың Надя Рушева аттыг уругларның уран чүүл школазының директору, беш оглумнуң ынак авазы. Улуг оглувус 21 харлаар, амгы үеде шериг албанын эрттирип турар, удавас халажып кээр кижи. Ийи дугаары студентилеп турар, артканнары – школачылар. Бичиизи уруглар сады барып турар.
– Силерниң чурулгаже сундуга бергениңер ачаңарның салдары турган боор аа?
– Черле ындыг болур ийик чоп, адазының соон салгап, изээр дээр. Бичии тургаш-ла, ачамның чуруттунуп турарын сонуургаар турган мен. Ындыг боорумга ынчаары ол ыйнаан, шору апарган үемде мени Кызыл-Мажалыкта уругларның уран чүүл школазының чурулга салбырынга эдертип чедире берген. Ынчан ол школага училищени кады дооскан эжи, амгы үеде сураглыг чурукчу, эртем ажылдакчызы Майны Салчакович Биче-оол ажылдап турган. Ынчалдыр эжинге мени хүлээткен болуп турар. Чурулганың, ылаңгыя даш чонарының эге билиглеринге өөредип, сонуургалды оттурган башкым ол. Барлыкка ортумак школага өөренмишаан, Кызыл-Мажалыктың чурулга школазынга дакпырлаштыр өөренгеш, дооскаш, амга чедир бо башкым-биле эдержип чор мен.
БУДУК ЧЫДЫ ХӨҢНҮНГЕ ДЭЭПКЕН
– Бичии туруңарда чурулгадан аңгы сонуургалдар турган бе?
– Мал-маган аразынга өскен болгаш, аът малды дыка сонуургаар мен. Менден бичии кыс дуңмам-биле аравыс чаңгыс чыл боорга, ынчанган ирги бе, кырган-ачамның хеймер дуңмазы, даай-авам мени көдээже алгаш барган турган. Миннип кээримге-ле, мал-маган аразында чоруп турар чордум. Школага чедир мал кадарып өскен мен. Оон школа назыны чеде бээримге, мени суурже ап алган.
Школаның 9-ку клазынга чедир өөренгеш, Кызылдың 4 дугаар училищезиниң бызаңчы (столяр) талазынче өөренип кирип алган мен. Ол үеде аңаа хөгжүм херекселдери чазаар лаборатория ажылдап турган. Ынчан ол лабораторияның директорунга Андрей Карашпай деп башкы ажылдап турган. Мен ыяш оюп чазаарынга дакпырлаштыр хөгжүм херекселин кылырынга база өөренип турган мен. Училищени дооскаш, тыва хөгжүм херекселдерин чазаарынга өөренип алган билиим быжыглап, улаштыр аңаа ажылдап турдум. Оон шериглээш келгеш, уран чогаадыкчы ажылче чуруур, чазаар талазынче та чүге, улуг-ла тура чок апарган мен. Бичиимден тура будук чыды чыттап каапканым сактып келгеш, хенертен, хөңнүмге дээпкен. Ынчан өске мергежил чедип алыры-биле, ТывКУ-нуң инженер-техниктиг факультединче өөренип киргеш, 2007 чылда доостум. Студентилеп тургаш, чонар-даштан дүрзүлер сиилбип, хөгжүм херекселдерин база өйлеп-өйлеп кылгылаар турдум.
– Алдын, мөңгүнден каасталгалар кылыр ажыл чүден эгелээнил?
– ТывКУ-ну доосканым соонда, хол-биле бир-ле чүүлдү кылыксаам кээр, уран чогаадыкчы ажылче ындындан катап база тыртып эгелээн. Ынчан ак дарганнарның ажылын сонуургап эгелээн мен. Интернеттен дилеп көрүп тургаш, Якутияже чорупкан мен.
– Ювелирлер азы ак дарганнар Тывада каш-ла санныг-даа болза, бар-ла болгай. Оларның чанынга өөренип алыры болдунмааны ол бе?
– Чогум демир-дес, үнелиг металлдар-биле ажылдап турар ховар дээн мастерлер, дарганнар бисте бар, салаа базып санаар болза, 10 шаа четпес кижи. Бодум черле аът малга ынак болгаш, мөңгүннеп каан чулар-чүгенни көргеш, дыка сонуургаар турган мен. Ону кылып турар мастерлерни сураглап, чедип-даа турдум. Өөретпес болуп турар. Чайы база чок боор чораан. Ынчангаш Якутияже чорупканым ол.
– Хары черге берге болбады бе?
– Берге болбайн канчаар. Якутияже баар мурнунда, Санкт-Петербургту база көрүп турган мен. Ынчалза-даа өске черге чаңгыс-даа болза, таныыр кижи турар болза, эки болгай дээш, Якутияның үндүрүг инспекциязында ажылдап турар эжим-биле сүмелешкеш, шиитпирни хүлээп алганывыс ол. Эгезинде ажыл-агый тып, турумчуп алыры нарын болган.
ЯКУТИЯНЫҢ ЮВЕЛИРЛЕР “АКАДЕМИЯЗЫ”
Якутияга чеде бергеш, Александр Кириллович Павлов дээр сураглыг ак дарган (ювелир) кижиниң «Киэргэ» дээр хууда фирмазынга өөреникчи болуп кирип алдым. 4 каът бажыңда турар фирманың 1-ги каъдында садыы, ийигизинде – орнажылга фондузу, үшкүзүнде – администрациязы, 4-кү каъдында мастерлер чагыглар аайы-биле ажылдап турар. Ол фирманың онзагай чүүлү, клиентилер келгеш, садыгдан бир каасталганы шилип алгаш, ооң орнунга килинге дең алдын азы мөңгүн кезектерни дужаагаш, чүгле мастерниң кылган ажылы дээш төлээр. Шак ындыг эптиг байдалдар садып алыкчылар, чагыкчыларга таарымчалыг болганы-биле, кижи үзүлбес, ювелирлер чүгле кылып четтигер. Бодум эгезинде, бир ай иштинде мастерлерниң канчаар ажылдаарын хайгаарап, оларның чанынга өөренгеш, улаштыр керээ чарып алгаш, ол фирмага 3 чыл ажылдаан мен.
Ынаар ажылдап кирип алыры дыка берге. Мастерскаяда шупту чүве бар-даа болза, ажылдаар бетинде, керээ чарар, ажылдаар черин садып алыр, дериг-херекселдерни боду тыптынар, оларның өртээ шуут талыгыр.
Ынчан 40 ажыг мастер ажылдап турар чораан. Чаа-ла 20 хар ажып турган меңээ 50–60 харлыг мастерлер аразынга ажылдаары дыка эки өөредиглиг болган. Ол дуржулгалыг мастерлер чүгле алдын, мөңгүн-биле эвес, сөөк, демир-дес дээш өске-даа материалдардан чүнү-даа кылып турган. Ол ювелирлер аразынга өөренип, ажылдаанымны дыка улуг школа эрткен мен деп санаар-дыр мен. Кажан Тываже чанар деп турумда, “Якутияның ювелирлер “академиязын” доосканың ол-дур” – дижип, каттыржып турганнар.
– Ол “академияны” дооскаш, эң баштайгы кылган ажылыңар чүү ирги?
– Бо ажылды эгезинде чажыт ажыл деп бодап чораан мен. Оон Якутияга өөренгеш, билгеним болза, бо тускай эртем болган. Номнарда теориязын шуптузун бижип каан, ажылдаар дериг-херекселдерниң аттарын, канчаар ажыглаарындан эгелээш, айтып, тайылбырлап каан. Тывага 2010 чылда чанып келгеш, номнардан көрүп, номчуп тургаш, черле бо талазы-биле хууда ажыл-агый ажыдар деп бодап алгаш, эгелээн мен. Ювелирниң ажыл-херээн эгелээри дыка берге. Өске сайгарлыкчыларга көөрде, хөй документилер долдурар, чижээ, алдын-биле ажылдаарының хоойлузу езугаар проба салыр хайгаарал органының учёдунга кирип алыры дээш өске-даа. Бир дугаар кылган ажылым – чагыг ёзугаар алдындан дүгдээшкин билзээ. Якутияда ышкаш хөй чагыглар мында кайда боор, орулгалыг ажылдаар деп бодаар болза, хүннүң-не кызып ажылдаар апаар. Оон бээр-ле бо мынчаар ажылдап чоруурум бо.
ДӨМЕЙ АЖЫЛ КЫЛЫРЫ ЧАЛГААРАНЧЫГ
– Кыс кижиниң каасталгаларындан аңгыда, мөгелерниң, ча адыгжыларының бөрттеринде демдектер болгаш тыва эзер-чүгенде каасталгалар дээш өске-даа мөңгүнден кылыгларыңарны чон таныыр апарган.
– Чогум демдектерниң эскизтерин Улустуң чурукчузу Начын Шалык чуруп турар, а федерациялар ол эскизтер ёзугаар чагып турар. Оон аңгыда, чонар-даш, сөөк болгаш өске-даа демир-дес-биле ажылдарымны нарын кылдыр мөңгүннеп, каастап, бичии чогаадыкчы ажылдарны база ийи-чаңгыс кылгылаар мен.
– Ховар ажылдарыңарның аңгы делгелгезин кылырын планнап турар силер бе?
– Ийе. Бо чыл төнчүзүнде, декабрьда кылыр деп планнап тур мен. Аңаа 40–50 ажыг ажылды делгээр мен. Каш чыл дургузунда чыып кылган ажылдарымдан аңгыда, мурнунда чылдарда ийи чыл улай тыва аът дерииниң мөөрейинге тиилекчи болуп турган аъттың бүрүн дерии бар. Ону база салыр мен.
– Бо бир дугаар делгелгеңер болуру ол бе?
– Ийе. Амы-хуумда чүгле бодумнуң ажылдарымның делгелгези-дир. 2016 чылда Национал музейниң ынчангы директору В.С. Чигжиттиң деткимчези-биле Якутияга кады ажылдап турганым, башкым болур хөйге билдингир мастер, Даши Намдаковтуң өөреникчизи Александр Манжурьев-биле кады делгелгени организастаан бис.
– Материалды кайыын ап турар силер?
– Чагыдып ап турар мен. Чагыкчылар боттары база материалын тудуп алган кээр. Үзүк-чазык алдын, мөңгүн илчирбелер, саарзык сыргалар дээш өске-даа. Чогум-на ажылдаарынга эң-не эптиг материал, банкыларда садып турар шуткумалдар арыг болур.
– Кандыг материал-биле ажылдаары силерге эптиг болуп турарыл?
– Алдынның өртээ аар, ажылдаарга – чиик. Мөңгүннүң өртээ чиик-даа болза, ажылдаарга – аар. Мөңгүн чымчак-даа болза, дуңзаалаары нарын. Формула ёзугаар кылыр. Мөңгүннүң температуразы биле каңныырының температуразы дең болур ужурлуг. Дуңзаа кылырга, алдын эптиг, кадыг болгаш. Ояр, хээлээр талазы-биле мөңгүн чымчак. Мөңгүн-биле ажылдаары дыка нарын. Бо үнелиг металл эпчок болур болза, могаттынган чаш уруг дег апаар. Чүгле эп херек.
– Тываның чону колдуунда кандыг чагыглар киирип турар ирги?
– Сөөлгү үеде бистиң тыва чонувус национал эдилелдерни дыка чагыыр апарган. Чижээ, тыва эзер, оттук-бижек, даңза херексели, мөңгүн чавага бажы, скиф алдыннарынга дөмейлешкек башка кадаарлар, тыва сырга, билзектер дээн ышкаш мындыг чүүлдерни хөй чагыдып, кылдырып турар. Чагыглар дыка утка-шынарлыг апарганын эскерер чордум. Тываның Национал музейинде мөңгүн залы ажыттынганы салдарлыг болуп тур боор. Чамдык чагыкчылар оон көрүп алган чүүлдерин чагыдар чорду. Ындыг чагыгларны күзелдиим-биле кылып турар мен. Кандыг-даа чогаадыкчы ажылдыг кижи бодунуң холунуң үжүү ылгалдыг болурун күзээр. Бодум ажылдарымны бот-боттарындан ылгалдыг кылдыр кылыксаар мен. Дөмейлешкек ажылдар кылыры меңээ чалгааранчыг. Ажыл нарын болган тудум, мастерниң дуржулгазы бедиир дээрзин көрүп чор мен.
Даштарга хамаарыштыр бистиң өгбелеривистиң эдилеп чорааны үнелиг даштары коралл, бирюза, нефритти эр-херээжен каасталгаларга киирип бээрин чагыкчылар дилээр чорду. Якутияга ажылдап тургаш, ол чоннуң боттарының национал каасталгаларже улуг кичээнгей салырын эскерер турдум. Ынчан 40 ажыг мастерлерниң аразынга өске омак-сөөктүг 3-ле кижи – тыва, орус, грузин турдувус, артканнары салгал дамчаан якут мастерлер турган. Олар боттарының өгбелериниң эдилеп чораан каасталгаларының национал шынарын чидирбес дээш, салгалдан салгалче дамчыдып, кылып турар.
КЕЛИР ҮЕНИҢ АК ДАРГАННАРЫН КАЯА БЕЛЕТКЭЭРИЛ?
– Силерниң салгакчыларыңар база бар боор аа?
– Улус менден бо-ла ынча деп айтырар чорду. Кижи өөредири дыка берге. Бо мергежилге өөренип алыксаан кижи ындындан шевер болур, чуруурунга сундулуг болур. Шупту чүве чүгле бодундан хамааржыр. Чүгле боду бүгү чүүлдү чедип алыр. Ынчангаш чанымга бир кижи олуртуп алгаш, өөредир дээримге, хүлээп алган чагыгларымның хуусаазы узай бээр, орта ажыл-даа кылдынмас, шаптыктыг апаар. Бодум кежимге көрген болгаш, улус өөредири болдунмас деп билир мен. Күзелдиг улус Бурятияга, Красноярск хоорайга, Якутияга-даа баргаш, өөренип ап болур.
– Оолдарыңарга бо мергежилди дамчыдып бериксевес-тир силер бе?
– Оолдарымны бээр шуут чагдатпайн, мээң соомдан кылаштаваңар деп турар мен. Чүге дээрге бо ажылда кадыкка дыка хоралыг химия хөй болуп турар. Россияда ювелирлерниң ажылының нарын-берге, хоралыг дээрзинге хамаарышкан кандыг-даа чиигелделер база көрдүнмээн болуп турар. Оолдарымга: “Ооң орнунга өске эртем чедип алгаш, өскээр ажылдаңар! – деп, чугаалап турар мен. Ындыг-даа болза бичии оглум чурттунуп эгелээн кижи бо. Сөөлүнде барып оолдарымның кайы-бирээзи мени дөзеп, кыла бээр-даа чадавас. Амдыызында бо дугайында чугаалаары эрте.
– Ынчап баарга, келир үеде чиңгине тыва эдилелдер кылыр ак дарганнарны (ювелирлерни) белеткээр ажылче хамаарылгалыг яамы-ведомстволар кичээнгей салыры чугула ышкаш-тыр. Ажылдаар чериңерни экижидип алыр дээн дижик силер азы бир-ле чүүл кылыр-даа дээнде, күрүнеден деткимче алган силер бе?
– Деткимче ап көрбээн мен. Бо "Көмүш" деп мастерскаямда (“Гаруда” садыг төвүнде) ажылдаа-ла, 10 чыл ажа бердим. Бодумга тааржыр, эптежи-даа берген мен.
– Бо хүнде кандыг ажыл кылып тур силер?
– Амдыызында февральга чедир чагыглар дола берген. Оларны кылып тур мен.
– Тываның ак дарганнары-биле арга-дуржулга солчуп турар силер бе?
– Ийе. Чоннуң ус-дарганы Кенин Кудуш-оолович Саттан хөй чүүлдерни айтырып, билип ап, арга-дуржулгазын көрүп ап чоруур мен. 2021 чылдан тура Россияның чурукчулар эвилелиниң кежигүнү мен. Чурукчулар, ак, кара дарганнар-биле харылзаавыс быжыг.
– Кижи бодунуң аас-кежииниң дарганы дижир. Күзелиңерге чагыртып, ону эдерип чорааш, ховар мергежил – ак дарган болган силерге чедиишкиннерни күзедивис.
– Улуу-биле четтирдим! “Шын” солуннуң номчукчуларынга, тыва чонувуска бир-ле дугаарында, кол-ла чүве дылывыс, ёзу-чаңчылдарывысты ажы-төлге дамчыдып арттырып каарын күзээр-дир мен.
Карина МОНГУШ.
Чуруктарны А. ӨЛЧЕЙНИҢ хууда архивинден алган.
«Шын» №87 2023 чылдың ноябрь 15
